Von Thünen Modeli, 19. yüzyılda Alman bir ekonomist tarafından ortaya konan ve kırsal hinterlandların bir kentsel merkez etrafında tarımsal üretimi nasıl organize ettiğini ana hatlarıyla belirleyen bir teoridir. Model, tarımda arazi kullanımının temel modellerini ve ilkelerini önerir. Tarımsal yer seçimi teorisinin kökleri, Johann Heinrich Von Thünen'in 1826'da yayımlanan Der Isolierte Staat (İzole Devlet) adlı çalışmasına kadar uzanmaktadır. Modelin temel katkısı, bir mülkün konumsal özelliklerini arazi rantının (land rent) bir kaynağı olarak ele almasıdır.

^{Von Thünen Modelini Temsil Eden Görsel (Yapay Zeka İle Oluşturulmuştur)}

Modelin Teorik Temelleri ve Varsayımları

Kökeni ve Varsayımlar 

Model, "İzole Devlet" olarak adlandırılan idealize edilmiş bir alana dayanır. Bu ideal alanın varsayımları arasında tamamen rasyonel (optimize edici) ekonomik davranış, tek bir merkezi şehir, tek tip topografya, tek tip iklim ve toprak verimliliği ile ilkel ve tek tip ulaşım koşulları yer alır.

Arazi Rantı (Bid Rent) ve Mesafe 

Modelin arkasındaki fikir, çeşitli konumların farklı erişilebilirlik özelliklerine sahip olmasıdır. Pazara (merkezi şehir) yakın olan araziler, daha az erişilebilir olan veya merkezden uzakta bulunan arazilere göre daha düşük taşıma maliyetleri anlamına gelir. Modern kentsel arazi kullanım teorisi de Von Thünen'in (1826) modelinden türetilmiştir ve merkezi iş alanından (MİA) uzaklaştıkça arazi değerlerinin (rant olarak sermayeleştirilmiş) azaldığını öne sürer. Thünen modeline göre, en iyi arazinin (merkeze en yakın) sahibi, düşük taşıma maliyetlerinin araziyi daha kârlı hale getirmesi nedeniyle daha fazla kira (rant) talep edebilir. Arazi rantındaki (veya Thünen'in tanımıyla net gelirdeki) bu farklılık, ürün yoğunluğundaki farkın da kaynağıdır.

Üretim Yoğunluğu ve Arazi Kullanımı 

Thünen'in teorisinin çekirdeği, yoğun (intensive) ve yaygın (extensive) tarımsal işletmelerin karşılaştırmalı avantajları sorunudur. Yoğun işletme, birim alan başına daha fazla sermaye ve emek kullanan işletme olarak tanımlanır. Yoğunluk ve mesafe arasında ters bir ilişki vardır. Garrison ve Marble (1957) tarafından yapılan analizler, tek bir üretim fonksiyonu varsayıldığında, yoğunluğun pazardan uzaklaştıkça azaldığını göstermiştir.

Arazi kullanımındaki seçim mekanizması, pazara yakın yerlerin, pazardan uzaklaştıkça maliyet artışı en yüksek olan ürünlere ayrılmasıdır. Daha yüksek rant getiren ürünler pazarın yakınında yetiştirilir. Von Thünen, "Kasaba'dan artan mesafeyle birlikte, arazi giderek değerine oranla taşınması ucuz olan ürünlere bırakılacaktır" şeklinde belirtmiştir.

Eşmerkezli Halkalar 

Bu ekonomik mekanizmanın bir sonucu olarak, pazarın etrafında bir dizi eşmerkezli halka (concentric rings) oluşur. Von Thünen'in 19. yüzyıl Kuzey Almanya'sı için hesapladığı modelde altı halka bulunmaktaydı: Bahçıvanlık (Hortikültür) ve Süt Ürünleri, Ormancılık, Yoğun Ekilebilir Rotasyon, Geliştirilmiş Sistem, Üç Tarla Sistemi ve Hayvancılık (Ranching). Bu ekilebilir arazilerin sınırlarının ötesinde ise vahşi doğa yer alır.

Eleştiriler ve Geçerlilik Tartışmaları

Bazı coğrafyacılar, modelin tarihi göz ardı ederek ve sadece taşıma maliyetlerine odaklanmak için "özelliksiz bir ova" varsayarak fazla basit olduğunu belirtmiştir. Eleştirmenler, Von Thünen modelinin statik bir model olduğunu, arazi mülkiyetini göz ardı ettiğini ve birden fazla kentsel alan arasındaki işlevsel ilişkileri açıkça hesaba katmadığını savunmuştur. İyileşen ulaşım koşulları taşıma maliyetlerini düşürdükçe ve pazar küreselleştikçe modelin internet çağında geçerliliğini yitirdiğini savunan görüşler de bulunmaktadır.

Buna karşılık, pazara olan mesafenin birçok yerde ürün seçiminde rol oynadığı ve Von Thünen benzeri eşmerkezli bölge kalıplarının Etiyopya, Kuzey Hindistan ve Amerika gibi yerlerde kanıtlandığı belirtilmiştir.

Uygulamalar ve Geliştirmeler

Kentsel Ekonomi ve Negatif Dışsallıklar 

Model, Alonso (1964), Muth (1969) ve Mills'in (1972, 1980) çalışmalarını içeren modern kentsel arazi kullanım teorisinin türetildiği bir temel sağlamıştır. Kentsel modeller, istihdam ve gelir gibi "olanaklar" (amenities) üreten bir merkezi iş alanından (MİA) uzaklaştıkça arazi değerlerinin azaldığını öne sürer. Yeni bir endüstri (örneğin New Jersey'deki kumarhaneler) bir bölgeye geldiğinde, iş ve gelir gibi pozitif olanaklar yaratır; bu da mülk değerlerinde bir artışa neden olur ve bu artış merkezden uzaklaştıkça azalır.

Ancak bu yeni endüstri, suç gibi negatif bir yan ürün (disamenity) de yaratabilir. Bu durumda Von Thünen modelinin tersine çevrilmiş, sistematik bir etkisi hipotezi öne sürülmüştür: Suçun kaynağından uzakta, hinterlantta yaşamak avantajlı hale gelir. Atlantic City üzerine yapılan bir çalışma, kumarhanelerin bölgeye iş ve daha yüksek emlak değerleri getirdiğini, ancak aynı zamanda kumarhaneler öncesi döneme göre daha yüksek oranda suçu da beraberinde getirdiğini göstermiştir. Bu tür çalışmalar, suçun mekânsal dağılımını ve bunun emlak değerleri üzerindeki etkisini açıklamak için bir Von Thünen modelinin (veya tersinin) uygulanabileceğini göstermektedir.

Modern Tarımsal Yer Seçimi 

Çin'de "Bir Köy, Bir Ürün" (OVOP) politikası verileri kullanılarak yapılan bir araştırma, Thünen teorisinin modern tarımsal yer seçimi üzerindeki geçerliliğini test etmiştir. Çalışma, hem eyalet başkenti düzeyindeki metropoller hem de ilçe düzeyindeki küçük şehirler etrafındaki tarımsal yer seçimini incelemiştir.

Bulgular, Thünen modelinin temel ilkelerinin hala geçerli olduğunu öne sürmüştür.

• Yoğunluk ve Mesafe: Mahsul yoğunluğunun, kentsel merkezlere olan mesafe arttıkça azaldığı tespit edilmiştir.
• Mahsul Türleri: Mahsuller net gelirlerine göre yüksek, orta ve düşük yoğunluklu olarak sınıflandırılmıştır. Sebze ve meyveler gibi yüksek yoğunluklu (yüksek net gelirli) mahsuller şehirlere en yakın konumda ; tahıllar ve hayvancılık gibi düşük yoğunluklu (düşük kârlı) mahsuller ise şehirlerden en uzakta yer almıştır.
• Mahsul Halkaları: Özellikle ilçe düzeyindeki şehirlerin çevresinde belirgin mahsul halkaları gözlemlenmiştir. En iç halkadan (<5KM) en dış halkaya (>30KM) doğru gidildikçe, yüksek yoğunluklu mahsullerin (meyve ve sebzeler) oranı azalırken, orta ve düşük yoğunluklu mahsullerin (tahıl, içecek bitkileri ve hayvancılık) oranı artmıştır.
• Çoklu Merkez Etkisi: Analiz ayrıca, birden fazla şehre (hem metropol hem de ilçe merkezi) yakın olan "çift çevresel-kentsel" (dual peri-urban) alanların, yüksek yoğunluklu mahsullere daha da yüksek bir oranda sahip olma eğiliminde olduğunu ortaya koymuştur.

Uluslararası Ticaret Entegrasyonu

Heckscher-Ohlin-von Thünen Modeli 

Von Thünen Modeli, uluslararası ticaret teorisi olan Heckscher-Ohlin (H-O) modeli ile birleştirilmiştir. Bu entegre model, bir ülkenin üretim ve ticaret modelini belirlemek için iki yaklaşımı bir araya getirir:

1. Üretim yapısının, ülkelerin sahip olduğu sabit faktör donanımlarına (örneğin, sermaye ve emek ) ve malların faktör yoğunluklarına (örneğin, emek-yoğun veya sermaye-yoğun ) bağlı olduğu Heckscher-Ohlin yaklaşımı.
2. Üretim yapısının, ekonomik bir merkeze olan uzaklığa ve malların taşıma maliyetlerine bağlı olduğu Von Thünen'in mekânsal analiz yaklaşımı.

Bu birleşik modelde, Thünen'in orijinal analizinin (işçilerin maliyetsizce hareket edebildiği ) aksine, üretim faktörlerinin (işçiler vb.) coğrafi olarak hareketsiz olduğu varsayılır.

Transport Yoğunluğu 

Bu entegre yaklaşım, "transport yoğunluğu" (transport intensity) olarak adlandırılan bir kavramı tanımlar. Transport yoğunluğu, bir malın hem nihai çıktısının nakliye maliyetini hem de üretiminde kullanılan ara girdilerin (örneğin ithal edilen ) nakliye maliyetini dikkate alır. Bu, katma değer birimi başına düşen toplam nakliye maliyeti olarak ifade edilir.

Ekonomik Bölgeler ve Faktör Fiyatları 

Modele göre, bir ülkenin ticaret modelini tahmin etmek için yalnızca faktör donanımını (H-O) veya yalnızca konumunu (von Thünen) bilmek yeterli değildir. Coğrafya ve donanımların bu etkileşimi, dünyanın farklı ekonomik bölgelere ayrılmasına neden olur.

• Merkeze yakın ülkeler transport yoğunluğu yüksek faaliyetlerde uzmanlaşabilir.
• Merkezden uzaklaştıkça, ülkeler daha fazla mal üreterek çeşitlenir.
• Daha da uzaktaki ülkeler, merkezden yaptıkları bazı ithalatları yerel üretimle değiştirerek ithal ikameci hale gelebilir.
• Aşırı uçtaki bölgeler ise kendi kendine yeterli (otarkik) hale gelir.

(Diğer şeyler eşitken) daha uzak konumlar daha düşük reel gelirlere sahiptir. Uzaklığın maliyeti (remoteness), bu uzak bölgelerin faktör fiyatlarına (örneğin, ücretler) zaten dahil olmuştur. Bu durum, yeni bir faaliyetin (örneğin, bir montaj tesisi) nerede konumlanacağı kararını etkiler. Uzak bir konum, yüksek taşıma maliyetleri (hem ara malı ithalatı hem de nihai ürün ihracatı için ) nedeniyle dezavantajlı görünse de, bu dezavantaj o bölgedeki düşük faktör fiyatları tarafından dengelenmiş olabilir.