Fyodor Dostoyevski’nin Yeraltından Notlar (1864) adlı eseri, modernizmin önemli unsurlarından biri olan varoluşçuluğun ilk romanı olarak kabul edilmektedir​. Roman, ana karakteri olan Yeraltındaki Adam'ın monologları aracılığıyla insan doğasının derin çelişkilerini, bilinç ve özgür irade sorunlarını, toplumsal yapıların birey üzerindeki etkilerini sorgular​.

Yeraltındaki Adam ve Varoluşçuluk

Roman, kimliği belirsiz Yeraltındaki Adam'ın kendi iç dünyasını ve geçmişindeki olayları anlattığı iki bölümden oluşur. Bu karakter, varoluşçuluk felsefesinin temel kavramlarından biri olan bireyin özgür iradesini sorgulama sürecini temsil eder. Yeraltındaki Adam, modern insanın ahlaki ve psikolojik açmazlarını, aşırı bilinçliliğin yarattığı çelişkileri gözler önüne sermeyi amaçlar. Bilincin fazlalığını bir hastalık olarak tanımlaması, onu klasik varoluşçu figürler arasında özel bir konuma taşır​.

Romanın Felsefi Arka Planı

Dostoyevski, bu romanında özellikle aydınlanmacı rasyonalizme, bilimsel determinizme ve sosyal mühendislik fikirlerine karşı bir eleştiri sunar. Dönemin Rus düşünürlerinden Nikolay Çernişevski’nin toplumu bilimsel temellere dayanarak düzenleme fikrini eleştiren Dostoyevski, bu tür bir rasyonalizmin insan doğasını tam olarak açıklayamayacağını savunur​.

Yeraltındaki Adam, insan eylemlerinin tamamen nedensellik ilkelerine göre açıklanamayacağını, bireyin isyanının ve irrasyonel doğasının toplumsal ütopyalara karşı koyduğunu gösterir.

İçsel Çatışma ve Yaşam Deneyimi

Romanın ilk bölümü Yeraltı başlığıyla, karakterin kendi iç dünyasını ve düşüncelerini aktardığı felsefi bir anlatıdır. Bu bölümde Yeraltındaki Adam, insanın içsel çelişkilerini, özgürlük paradoksunu ve bireyin modern toplum içindeki sıkışmışlığını tartışır. İkinci bölümde ise karakterin gençliğinde yaşadığı olaylara geri dönerek, yaşam deneyimlerini okura sunar. Ancak bu anlatılar bile tamamen güvenilir değildir; çünkü Yeraltındaki Adam, kendi geçmişini sürekli olarak sorgular ve çarpıtır​.

Moderniteye ve Aklın Egemenliğine Karşı Bir Tepki

Yeraltındaki Adam’ın en büyük tepkilerinden biri, bilim ve aklın insan doğasını şekillendirme gücüne karşı çıkmasıdır. Ona göre, rasyonel çıkarcılıkla belirlenen bir dünya, insanı özgür kılmaktan çok, onu anlamsızlığa sürükler. Romanın karakteri, iki kere ikinin dört ettiği gibi kesin doğruların insanın doğasına uymadığını, bireyin özgürlüğünün bu tür rasyonel modellerle sınırlanamayacağını savunur​.

Yeraltından Notlar’ın Modern Edebiyat ve Felsefe İçindeki Yeri

Dostoyevski’nin Yeraltından Notlar’ı, yalnızca bir roman değil, aynı zamanda varoluşçuluğun ve modern bireyin krizinin habercisi olan bir felsefi manifesto niteliğindedir. Jean-Paul Sartre ve Albert Camus gibi düşünürlerin 20. yüzyılda geliştirdiği varoluşçuluk felsefesinin temel taşlarını bu romanda görmek mümkündür. Romanın isimsiz anlatıcısı, modern bireyin yabancılaşmasını, kimlik bunalımını ve akıl ile içgüdü arasındaki çatışmayı temsil eder. Yeraltındaki Adam’ın içsel karmaşası, Dostoyevski’nin insan doğasına dair gözlemlerini ve felsefi yaklaşımını yansıtır​.

Bu eser, modern insanın varoluşsal sıkıntılarını, özgür irade sorunlarını ve akılcılığa karşı duyduğu içsel isyanı ele alarak, edebiyat ve felsefenin kesiştiği noktada bir yer edinmiştir.