12 Hayvanlı Türk Takvimi, Türk boylarının doğa, hayvanlar ve zaman kavrayışını esas alan, her yılı bir hayvanla simgeleyen ve 12 yıllık döngülerden (müçel) oluşan geleneksel bir zaman ölçme sistemidir. Bu sistem yalnızca bir takvim değil; bir dünya görüşü, bir mitoloji, bir kehanet aracı ve bir kimlik göstergesi olarak da tanımlanmıştır.
12 hayvanlı Türk takviminin doğuş hikâyesini anlatan belgesel (TRT2)
Kökeni
Orhun Yazıtları'ndaki ifadelerden bu takvimin Göktürkler döneminde yaygın ve etkin olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır:
kül tigin ķoyn yılķa yiti yigirmike uçdı ţokuzunç ay yiti otuzķa yoġ ertürtümüz barķın bedizin bitig taşın biçin yılķa yitinç ay yiti otuzķa ķop alķdımız"【1】
(Kül tigin koyun yılında on yedinci günde öldü. Dokuzuncu ay, yirmi yedinci günde yas töreni tertip ettik. Türbesini, resmini, kitâbe taşını maymun yılında, yedinci ay yirmi yedinci günde hep bitirdik.)【2】
“bunça ķazġanıp [ķangım ķagan i]t yıl onunç ay altı otuzķa uça bardı Laġzın yıl bişinç ay yiti otuzķa yoġ ertürtüm.【3】
(Bu kadar kazanıp babam kağan köpek yılı, onuncu ay, yirmi altıda uçup gitti. Domuz yılı, beşinci ay yirmi yedide yas törenini yaptım.)【4】
Kül tigin koyun yılında on yedinci günde öldü. Dokuzuncu ay, yirmi yedinci günde yas töreni tertip ettik. Türbesini, resmini, kitâbe taşını maymun yılında, yedinci ay yirmi yedinci günde hep bitirdik.
Yazıtlardan sonra söz konusu takvimden bahseden en eski kaynak, Kaşgarlı Mahmud’un Dîvânu Lügâti’t-Türk’üdür. Kaşgarlı Mahmud takvimin kökeniyle alakalı bir rivayet aktarır. Rivayete göre bir Türk hakanı geçmişteki bir savaşın yılını sorar. Fakat danışmanları yılı hatırlayamaz. Hakan bunun üzerine her yıla bir hayvan adı verilmesini buyurur. Ilısu Nehri civarında av düzenlenir. Nehre doğru sürülen hayvanlardan ilk suya atlayan ve karşıya geçen ilk on iki hayvan, yıllara ad olarak verilir. İlki sıçan olduğu için yıl onunla başlar.【5】
İlk yılın sıçan yılı olmasına ve Türk boyları arasında saygın ve önemli bir hayvan olarak nitelenen devenin bu takvimde olmamasına dair anlatılan bir efsane de Kazaklar arasından derlenmiştir:
"Sığır, insanlara sütünü, etini ve derisini verdiği için ilk yılın kendi ismi olmasını teklif eder. Yılkı, insanlara "Senin verdiklerini ben de veriyorum. Ayrıca insanlar beni binmek için kullanırlar." der. Deve, yılkıya hitaben, "Sen çok naziksin ama senin gücünle benimkini kıyaslamak mümkün mü? Benim taşıdığım yükün yarısını taşıyamazsın. Ayrıca senin, özel biçilen otları, yulaf, arpa gibi yemleri yemen, pınar suyunu içmen gerekir. Benim susuzluğa karşı tahammülüm var, her türlü diken ve çalıyı yerim, sütüm lezzetli, etim ve derim de kullanışlıdır." diye övünür.
Daha sonra koyun gelir ve “Peki, ben olmasam ne olacak? Hangi Kazak hangi yünle keçeden evini, yünümle sımsıcak kürkünü yapacak? Semiz koyun etinden lezzetli et var mı? Ben insanlara süt ve peynir de veririm." diyerek ilk yılın isminin koyun yılı olmasını ister. Köpek gelip "Siz boş konuşuyorsunuz, ben olmasam sizleri kurtlar çoktan yerdi." diyerek ilk yılın kendi hakkı olduğunu ileri sürer.
Bu münakaşa gece yarısına kadar sürer ve sadece sıçan sessizce dinler. Sonunda “Boşuna münakaşa etmeyin. Kim sabah güneşini ilk defa görürse ilk yıla onun ismi verilsin.” der ve başka bir teklif sunar. Diğer hayvanlar, özellikle de deve boyunun uzunluğuna güvenerek bu teklifi kabul eder.
Sonunda sıçan devenin üstüne tırmanarak güneşi ilk defa görür ve on iki dilimli sistemde ilk yılın isminin sıçan olmasını kabul ettirir.【6】
Takvim, sadece sembolik değil aynı zamanda astronomik bir sistemdir. Güneşin ve ayın hareketleri, burçlar ve mevsim döngüleri temel alınarak düzenlenmiştir. Türkler, göğü büyük bir kubbe olarak kabul eder ve bu kubbenin kutup yıldızı etrafında döndüğüne inanırlardı. Bu kozmolojik modelde 12 sayısı merkezi bir rol oynamış ve 12 ay, 12 burç, 12 yön, 12 çağ gibi bölünmeler takvimin yapısını da belirlemiştir.【7】 【8】
Takvimde Yer Alan Hayvanlar ve Anlamları
12 hayvanlı Türk takviminde sıçan, sığır, pars, tavşan, ejder, yılan, at, koyun, maymun, tavuk, köpek, domuz gibi hayvanlar yer almaktadır.
Sıçan Yılı: Kışlar uzun ve soğuk geçer. Yağış fazla olduğu için tahıl ve meyve fazladır. Sıçanlar tahılı
talan eder, buna göre halk arasında kargaşa ve kavga yaşanacağına inanılmaktadır (1900, 1912, 1924,
1936, 1948, 1960, 1972, 1984, 1996, 2008, 2020, 2032, 2044).
Sığır Yılı: Kışlar soğuk geçer. Sığırlar yapıları gereği birbirleriyle dövüştüğü için bu yıl savaşlarla geçer.
Halk arasında fitne ve karışıklık çok olur. Bu yıl hem insanlar hem de hayvanlar için hastalık ve ölümler
çok olur (1901, 1913, 1925, 1937, 1949, 1961, 1973, 1985, 1997, 2009, 2021, 2033, 2045).
Pars Yılı: Bu yıl kışlar kısa ve soğuk, yaz ise uzun ve sıcak geçer. Ülkeler arasında karışıklık olur. Halk
arasında kargaşa yaşanır. Yiyecek az olur. Deprem çok olur (1902, 1914, 1926, 1938, 1950, 1962, 1974,
1986, 1998, 2010, 2022, 2034, 2046).
Tavşan Yılı: Mevsimler düzenlidir. Yağmurlar çok yağar ve su boldur. Bu yıl meyve ve sebzeler bol
olur. Halk arasında adalet ve sükûnet hâkimdir (1903, 1915, 1927, 1939, 1951, 1963, 1975, 1987, 1999,
2011, 2023, 2035, 2047).
Ejder Yılı: Bu yıl yağmur çok yağar ve bolluk olur. Kışları kar çok yağar. Halk arasında fitne ve kargaşa
olur (1904, 1916, 1928, 1940, 1952, 1964, 1976, 1988, 2000, 2012, 2024, 2036, 2048).
Yılan Yılı: Kış soğuk ve uzun geçer. Yağmur az yağdığından bu yıl kurak geçer. Tahıl ve meyveler az
olur, kıtlık artar. Hastalıklar çoğalır, ölümler artar. Halk arasında fitne, hile ve kargaşa çok olur (1905,
1917, 1929, 1941, 1953, 1965, 1977, 1989, 2001, 2013, 2025, 2037, 2049).
At Yılı: Kış şiddetli geçer. Halk arasında kargaşa çıkar. Bu yılda dört ayaklı hayvanlar arasında hastalık
ve ölümler artar (1906, 1918, 1930, 1942, 1954, 1966, 1978, 1990, 2002, 2014, 2026, 2038, 2050).
Koyun Yılı: Kış ılık geçer. Bu yılda yağmur çok yağdığı için su boldur. Meyve ve tahıl çok olur. Halk
arasında çıkan karışıklıklar adalet ve sükûnet ile sonlanır (1907, 1919, 1931, 1943, 1955, 1967, 1979, 1991,
2003, 2015, 2027, 2039, 2051).
Maymun Yılı: Kış kısa fakat çok soğuk geçer. Halk arasında fitne, hile ve hırsızlık çok olur. Meyveler
afetler sonucu talan olur. Hayvanlar arasında hastalık çoğalır, özellikle at ve deve cinsi arasında hastalık
çok olur (1908, 1920, 1932, 1944, 1956,1968, 1980, 1992, 2004, 2016, 2028, 2040, 2052).
Tavuk Yılı: Kış uzun sürer. Yiyecek çok olur. Tavuklar taneleri ararken yiyeceklerin içini karıştırdığı
için, bu yıl halk arasında karışıklık olur. Bu yılda savaşlar, depremler ve hastalıklar çok olur (1909, 1921,
1933, 1945, 1957, 1969, 1981, 1993, 2005, 2017, 2029, 2041, 2053).
Köpek Yılı: Kış soğuk geçer. Halk arasında huzursuzluk ve karışıklıklar yaşanır. İnsanlar ve hayvanlar
arasında hastalık ve ölüm artar (1910, 1922, 1934, 1946, 1958, 1970, 1982, 1994, 2006, 2018, 2030,
2042, 2054).
Domuz Yılı: Kışın kar çok olur. Halk arasında düşmanlık artar. Hayvanlar ve insanlar arasında
hastalıklar yayılır. Bu yıl hırsızlık çok olur (1911, 1923, 1935, 1947, 1959, 1971, 1983, 1995, 2007, 2019,
2031, 2043, 2055).【9】
Takvimin Yapısı ve Kullanımı
Her 12 yıllık döngüye “müçel”, “müşel”, “müçöl”, “müçe” adı verilir. Her yıl, bir hayvanın adıyla anılır ve bu sırayla döngü tekrar eder. Gün, 12 parçaya bölünür, her biri "çağ" adını alır. Aylar, sadece numaralarla isimlendirilirler:
- Aram ay (Birinci ay),
- İkinc ay (İkinci ay),
- Üçünc ay (Üçüncü ay),
4. Törtinç ay (Dördüncü ay),
5. Beşinc ay (Beşinci ay),
6. Altınç ay (Altıncı ay),
7. Yitinç ay (Yedinci ay),
8. Sekizinç ay (Sekizinci ay),
9. Dokuzunç ay (Dokuzuncu ay),
10. Onunç ay (Onuncu ay),
11. Bir yirminç ay (On birinci ay),
12. Çakşaput ay (On ikinci = Oruç ayı)【10】
Takvimin toplumsal etkilerinden biri yaş hesaplama sistemidir. İnsan yaşamı, müçellerle ölçülür:
Görsel (Recep Külcü)
Takvimin Coğrafi ve Kültürel Yayılımı
12 Hayvanlı Türk Takvimi, bugün çeşitli Türk boyları arasında hâlen kullanılmaktadır. İslam-Türk âlimleri bu on ikili sisteme "Tarih-i Türki”, "Tarih-i Türkistan”, "Tarih-i Khita”, "Uygur” veya "Sal-i Türkan” yani "Türk Yılı” demektedirler.【12】
Türk Boylarında Kullanımı
Göktürkler: Yazıtlarda, bu takvim sistemine dair ibareler yer almaktadır. Kül Tigin Yazıtı’nda geçen “Koyun yılında on yedinci günde öldü” gibi ifadeler buna örnektir.
Uygurlar: Hukuk belgelerinde ve vasiyetnamelerde yıl adıyla tarih belirtilmiştir. Bu takvim sadece tarih vermek için değil, aynı zamanda hukuki işlemleri belgelemek, evlilikleri gerçekleştirmek ve mülk devrini göstermek gibi amaçlarla da kullanılmıştır.
Altın Ordu ve İlhanlılar: Yarlıklarda tarih aralıkları verilirken bu takvim kullanılır. İlhanlı döneminde yazılan kitaplarda (Câmi'üt-Tevarih) yıl adları Türkçe olarak yazılmıştır. Bu durum, Türk takviminin yalnızca halk arasında değil, resmî devlet belgelerinde de geçerli olduğunu göstermektedir.
Nogaylar: Nogaylar arasında bu takvimle tarih verme uygulaması halk arasında uzun süreden beri devam etmektedir. Ancak yazılı belge örneği azdır. Bilgiler daha çok sözlü kültürden aktarılan bilgilerle yaşatılmıştır. Nogaylarda 12 hayvan adları şu şekilde adlandırılmıştır: Şışkan (sıçan), Sıyır (sığır), Bars (pars), Koyan (tavşan), Ulu~Balık (ejder/balık), Cılan (yılan), Yılkı (at), Koy (koyun), Biçin (maymun), Tavuk, İt (köpek), Tonguz (domuz).
Hakaslar: Hakaslar takvime “pükül” (60 yıllık dönem) ve 12 yıllık bölüme ise “müçe” derler. Diğer Türk topluluklarından farklı olarak ejderha yılı yerine kertenkele yılı, maymun yılı yerine insan yılı derler. Hakaslarda 12 hayvan adları şu şekilde adlandırılmıştır: Küske çılı (Fare yılı), İnek çılı (İnek yılı), Tülgü çılı (Tilki yılı), Hozan çılı (Tavşan yılı), Kileski çılı (Kertenkele yılı), Çılan çılı (Yılan yılı), Çılgı çılı (At yılı), Hoy çılı (Koyun yılı), Kizi çılı (İnsan yılı), Tanah çılı (Tavuk yılı), Aday çılı (Köpek yılı), Sosha çılı (Domuz yılı).
Hakas inanışında doğduğun yılın özelliklerinin, kişiyi etkileyeceği inancı vardır.
Hakaslar bu takvimi kişilik tahlilinde, evlenme zamanının seçiminde, uğurlu/uğursuz zamanların belirlenmesinde kullanmışlardır.
Kazaklar: 12 yıllık döngüye “müşel” derler. Takvimdeki hayvanları "helal" ve "haram" olarak ikiye ayırırlar.
Haramların (örneğin domuzların) olduğu yıllarda felaket ve kıtlık olacağına inanılır. Kazaklar doğduğu yılın hayvanını kesmez, öldürmez. Altay Kazakları arasında bu takviminin kaydedildiği bir halk türküsünde şöyle denir: “Yirmi yaşındayım, yılım Meşin (maymun)”.
Ayrıca Kazaklarda “Koyun yılı” bereketli, “Pars yılı” belirsiz; “Sıçan yılı” çok kar yağışlı olmasıyla bilinir.
Kırgızlar: 12 yıllık döngüye “müçöl” derler. Bu kavram halk şiirlerinde, ninnilerde ve Manas Destanı'nda yer alır. Kırgızlarda 12 hayvan adları şu şekilde adlandırılmıştır: Çıçkan (sıçan), Uy (sığır), Bars (pars), Koyon (tavşan), Uluu (ejder), Cılan (yılan), Cılkı (at), Koy, Meçin (maymun), Took (tavuk), İt, Donguz (domuz).
Bir Kırgız ninnisinde müçöl şöyle geçmektedir:
Ömrün uzun olsun
Yaylan güzel olsun
Neslin çoğalsın
Akrabaların kanat olsun
Yedi “müçöl” yaşayasın.【13】
