1916-1918 yılları arası, Doğu Anadolu Bölgesi için çok önemlidir. Bu iki yıllık süreçte Ruslar ve Ermeniler Doğu bölgelerini işgal etmiş ve bölgede askerî, sosyal, siyasi olarak varlık göstermişlerdir. Rusya’nın ve Ermeniler’in Doğu’da kalıcı olmak için yaptığı bu çalışmalar, 1917 yılında gerçekleşen Rus devrimi ile sekteye uğramıştır. Daha sonra gelişen olaylar neticesinde Rusya kendi iç meselelerine yoğunlaşmak zorunda kaldığından, Doğu bölgesindeki işgal süreci yerini, geri çekilme sürecine bırakmıştır. Rusların bu geri çekilme süreci, Doğu’da Ermeni faaliyetlerinin katliamlara dönüştüğü bir süreç olmuştur. Geri çekilen Rus birliklerinin bıraktığı cephaneler Ermeniler tarafından kullanılmış, bu kaotik ortamda Ermeniler kendi emelleri doğrultusunda başıbozuk hareketlerle, Doğu Anadolu'daki halka zulümlerde bulunmuşlardır. Yalnız halkın geri misilleme tepkileriyle ve en son Türk Ordusu'nun da müdahelesiyle Ermeniler çekilmek zorunda kalmışlardır.

Hakkâri’nin Konumu ve Jeopolitik Önemi

Doğu Anadolu’nun uç noktalarından biri olan Hakkâri, tarihsel olarak yalnızca Osmanlı sınırlarının bir parçası değil, aynı zamanda İran ve Irak ile kesişen dağlık geçitlerin denetim merkezi konumundaydı. 19. yüzyıldan itibaren Nasturiler, Ermeniler ve Kürtler gibi farklı etnik ve dinî grupların bir arada yaşadığı bu coğrafya, tarih boyunca Osmanlı ve Türkiye aleyhine plan yapmak isteyenlerin bölgesel planlarında yer almıştır.

Rusya'nın “sıcak denizlere inme” politikası ve İngiltere ile 1907’de yaptığı nüfuz alanı anlaşması sonucunda, Güney Azerbaycan ve Hakkâri çevresi Rus nüfuz alanı ilan edilmiştir. Ruslar, bölgedeki Ermeni ve Nasturilerle yakın ilişki kurmuş, bunlara hem siyasi vaatler vermiş hem de askeri destek sağlamıştır​.

​1915–1916: İşgal ve Kitlesel Göç Dalgası

I. Dünya Savaşı’nın Osmanlı açısından felakete dönüştüğü 1915-1916 yılları, Hakkâri halkı için tam anlamıyla bir yıkım dönemi olmuştur.1915’in sonu itibarıyla Ruslar, Ermeni gönüllü birlikleri ve Nasturi milislerle birlikte Van, Başkale, Salmas, Urmiye ve Hakkâri üzerine yayılmıştır. İşgal, yalnızca askerî değil demografik bir mühendislik projesi gibi işlemiş; Müslüman halk hedef alınmış, binlerce insan zorla göç ettirilmiş veya katledilmiştir. Bu kitlesel göç, halk arasında "Mihacirya Urisa" (Rus Göçü) olarak anılır. Hakkâri’nin birçok köyü boşalmış, halk Irak içlerine – özellikle Zaho, Musul, Kerkük ve Süleymaniye bölgelerine – göç etmek zorunda kalmıştır​

1917 Bolşevik Devrimi: Stratejik Boşluk ve Geri Çekilme Başlangıcı

1917’de Rusya’da Çarlık rejiminin devrilip Bolşeviklerin iktidara gelmesi, bölgedeki dengeleri temelden değiştirmiştir.

Bolşevikler, Çarlık döneminde yürütülen yayılmacı politikaları terk etmiş, işgal ettikleri topraklardan geri çekilmeye başlamışlardır. 3 Mart 1918’de imzalanan Brest-Litovsk Antlaşması ile Sovyetler, Doğu Anadolu’daki tüm işgallerini hukuken sona erdirmiştir. Ancak bölgedeki Ermeni ve Nasturi milisler, bu boşluğu kullanarak varlıklarını sürdürmeye çalışmış; özellikle Urmiye ve çevresinde Amerikan ve İngiliz misyonerleri ile temasa geçerek destek almışlardır. Aynı dönemde, Fransız konsolosluğu da Nasturiler üzerinden Doğu Anadolu’da nüfuz kurma arayışına girmiştir​

Osmanlı Taarruzu ve Yerel Direnişin Bileşenleri

Siyasi ve askerî boşluğu değerlendiren Osmanlı Devleti, Nisan 1918’de 3. Ordu birlikleriyle Van üzerinden harekete geçmiştir. Sımko Şikaki ve Seyyid Übeydullah Nehri’nin halkı, bu süreçte Osmanlı yanında yer alarak Nasturi ilerleyişini durdurmuş, bazı bölgelerde karşı saldırılar başlatmışlardır. Nasturi ruhani ve siyasi lideri Mar Şemun, Osmanlı ve Kürt birliklerince 23 Mart 1918’de öldürülmüştür. Bu olay, Nasturi güçleri arasında liderlik krizi ve moral bozukluğuna neden olmuş, geri çekilmeyi hızlandırmıştır. Ancak Mar Şemun’un öldürülmesine misilleme olarak çok sayıda Müslüman köyü saldırıya uğramış, binlerce insan katledilmiştir​

^{Türk direnişçileri (Türk Tarih Kurumu)}

22 Nisan 1918: Hakkâri’nin Kurtuluşu

Osmanlı kuvvetleri, yapılan koordineli harekâtla birlikte 22 Nisan 1918 tarihinde Hakkâri’yi işgalden kurtarmıştır. Bu gelişme yalnızca bir askeri zafer değil, aynı zamanda yerel halkın geri dönüş sürecinin başlangıcı olmuştur. Bölgede yaşanan yıkım sonucunda birçok köy harabeye dönmüş, nüfusun büyük bölümü göçmen hâline gelmiştir. Hakkâri'de oluşturulan geçici Osmanlı idaresi, mülki ve askerî yapıyı yeniden inşa etmeye başlamıştır​

Sonuçlar ve Tarihî Etkiler

Siyasi Sonuçlar

Rusya’nın çekilmesiyle birlikte bölgede Ermeni ve Nasturilerin bağımsız devlet kurma umutları sona ermiştir. Osmanlı, I. Dünya Savaşı’nın bu son safhasında geçici de olsa stratejik üstünlük sağlamıştır.

Sosyal Sonuçlar

Hakkâri ve çevresi demografik olarak yeniden şekillenmiş, Müslüman nüfus kademeli olarak geri dönmeye başlamıştır. Ancak çok sayıda insan, kalıcı olarak Irak ve İran’a göç etmiş, sosyal yapıda kırılmalar yaşanmıştır.

Toplumsal Hafıza

Bu süreç halkın kolektif belleğinde bir felaket olarak yer etmiştir. "Mihacirya Urisa", yalnızca bir göç değil, aynı zamanda toplu kayıplar, aidiyet kırılmaları ve travmalar zinciri olarak değerlendirilmektedir.

Hakkâri’den Rus ve Ermeni birliklerinin geri çekilişi, hem imparatorluklar arası rekabetin hem de yerel direnişlerin kesişiminde oluşmuş çok katmanlı bir tarihsel süreçtir. Bu olay, Osmanlı Devleti'nin son dönemindeki yerel-millî dayanışma örneklerinden biri olarak değerlendirilir. Aynı zamanda, bölge halkı için göç, soykırım, boşalan köyler ve geri dönüş gibi olayların yaşandığı bir dönem olmuştur.