24 Ocak 2020 tarihinde Elazığ’ın Sivrice ilçesi Çevrimtaş köyü merkezli, Mw 6.8 büyüklüğünde bir deprem meydana gelmiştir. Sığ odaklı bu deprem, Doğu Anadolu Fay Sistemi’nin (DAFS) Pütürge segmentinde gerçekleşmiş ve Elazığ başta olmak üzere çevre illerde hissedilmiştir. Deprem, 41 kişinin hayatını kaybetmesine, 1.607 kişinin yaralanmasına ve yaklaşık 47.800 kişinin doğrudan etkilenmesine yol açmıştır. Elazığ şehir merkezinde yaklaşık 27.438 binanın %13’ü hasar görmüş, özellikle alüvyal saha üzerindeki eski yapı stokları ciddi zarar almıştır.

^{Yıkılan Binalar (BBC)}

Genel Bilgiler

Elazığ, Doğu Anadolu Bölgesi’nin Yukarı Fırat bölümünde, Kuzey Anadolu ve Doğu Anadolu Fay Zonları arasında yer alan sismik açıdan aktif bir bölgedir. 24 Ocak 2020 tarihinde, yerel saatle 20:55’te, Sivrice ilçesine bağlı Çevrimtaş köyü merkezli Mw 6.8 büyüklüğünde bir deprem meydana gelmiştir. Depremin odak derinliği yaklaşık 5 km olup, sığ odaklı bir depremdir. Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi, depremin büyüklüğünü Ml 6.6, AFAD ise Mw 6.8 olarak kaydetmiştir. Bu fark, kurumların farklı ölçüm yöntemleri (Richter ölçeği ve moment büyüklüğü) kullanmasından kaynaklanmaktadır. Deprem, Elazığ ve Malatya’da ciddi hasara yol açarken, Adıyaman, Kahramanmaraş, Diyarbakır ve Tunceli gibi çevre illerde de hissedilmiş, ancak bu bölgelerde önemli bir hasar rapor edilmemiştir.

Depremin jeolojik kökeni, Doğu Anadolu Fay Sistemi’nin Pütürge segmentine dayanmaktadır. DAFS, kuzeydoğuda Karlıova’dan güneybatıda Hatay’a uzanan, sol yanal doğrultu atımlı bir transform faydır. Deprem, yaklaşık 50-55 km’lik bir yırtılma alanında gerçekleşmiş ve 20 kilotonluk Hiroşima atom bombasına eşdeğer bir enerji açığa çıkarmıştır.

Depremin Jeolojik ve Sismik Özellikleri

Elazığ, jeolojik olarak alüvyal sahalar, Keban Metamorfitleri, Elazığ Mağmatitleri, Harami Formasyonu, Kırkgeçit Formasyonu ve Karabakır Formasyonu gibi farklı birimler üzerinde kuruludur. Şehir merkezinin yaklaşık %90’ı alüvyal saha üzerinde yer alır; bu da deprem büyütme katsayısını artırarak hasarı yoğunlaştırmaktadır. Alüvyal sahaların deprem büyütme katsayısı siltli kil için 13-18, kumlu çakıllı kil ve kum-çakıl için 7-12 arasında değişirken, Kırkgeçit Formasyonu ve Elazığ Mağmatitleri gibi daha sağlam zeminlerde bu katsayı 2-5’e düşmektedir.

Depremin merkez üssü, Sivrice ilçesine 20 km, Elazığ şehir merkezine ise 35 km uzaklıkta bulunan Çevrimtaş köyüdür. AFAD verilerine göre, Elazığ il merkezinde maksimum yer ivmesi 0.30 g olarak ölçülmüştür ki bu değer Türkiye Deprem Tehlike Haritası’nda öngörülen 0.40 g’den daha düşüktür. Sivrice’de 0.63 g, Malatya’nın Doğanyol ilçesinde ise 0.65 g olarak kaydedilmiştir. Depremin ardından 8 Şubat 2020’ye kadar büyüklükleri 1.2 ile 5.1 arasında değişen 1.185 artçı deprem meydana gelmiştir. Kandilli Rasathanesi, depremin yaklaşık 40 km’lik bir hattın kırılmasıyla oluştuğunu ve merkezde Mercalli Şiddet Ölçeği’ne göre VII (çok şiddetli) seviyesinde hissedildiğini belirtmiştir.

Hasar Tespiti ve Etkilenen Alanlar

Depremin ardından Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 1.175 teknik personelle hasar tespit çalışmalarını başlatmış ve 17 Şubat 2020’de kesin sonuçları açıklamıştır. Elazığ genelinde 86.595 bina (281.077 bağımsız bölüm) incelenmiş, 16.606 bina (38.548 bağımsız bölüm) yıkık, acil yıkılacak veya ağır hasarlı olarak sınıflandırılmıştır. Şehir merkezinde 27.438 binadan 3.527’si (%13) hasar görmüş, 17.854 konut yıkık, acil yıkılacak, ağır veya orta hasarlı kategorilerine girmiştir. Ayrıca, 4.663 bağımsız birim (çoğunlukla ticarethane ve depo) hasar almıştır.

En fazla hasar gören mahalleler, alüvyal saha üzerinde yer alan ve eski yapı stoklarına sahip olan Aksaray, Abdullahpaşa, Sürsürü, Mustafapaşa, Hicret ve Sanayi mahalleleridir. Örneğin, Aksaray’da 47 bina yıkık veya acil yıkılacak, 256 bina ağır hasarlı; Abdullahpaşa’da ise 371 bina hasarlı olarak kaydedilmiştir. Buna karşın, Safran, Çaydaçıra, Alayaprak, Esentepe ve Hilalkent gibi mahallelerde hasar oranı düşüktür. Bu mahallelerin çoğu, Kırkgeçit Formasyonu veya Elazığ Mağmatitleri gibi daha sağlam zeminler üzerinde yer almakta veya yeni yapı stoklarına sahip bulunmaktadır.

Mercalli Şiddet Ölçeği’ne göre, deprem şehir merkezinde 5 ila 8.5 şiddet aralığında hissedilmiştir. Aksaray, Kızılay, Mustafapaşa, Rüstempaşa, Nailbey, Çarşı, Rızaiye, İcadiye ve Sarayatik mahalleleri, alüvyal zemin ve eski yapı stokları nedeniyle 8-8.5 (yıkıcı) şiddetinde etkilenmiştir. Orta hasarlı binaların bulunduğu İzzetpaşa, Üniversite ve Sürsürü’nün batısı gibi alanlar 6-6.9 (şiddetli) aralığında, yeni yapıların yoğun olduğu Ataşehir gibi mahalleler ise 5-5.9 (oldukça şiddetli) aralığında etkilenmiştir.

Kentsel Dönüşüm ve Yardım Çalışmaları

Depremin ardından Türkiye tarihinin en büyük kentsel dönüşüm projelerinden biri Elazığ’da başlatılmıştır. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Abdullahpaşa, Mustafapaşa, Rüstempaşa, Sürsürü ve Sivrice’nin Gölbaşı mahallelerini riskli alan ilan ederek 20.160 konutun yapımına başlamıştır. 2021 itibarıyla Abdullahpaşa’da 2.287 konuttan 140’ı, Sürsürü’de 179’u teslim edilmiş olup diğer mahallelerde ise inşaatlar devam etmektedir. TOKİ tarafından yürütülen projeler, deprem yönetmeliğine uygun olarak inşa edilmektedir.

Riskli alanlarda 6.277 malik ve 933 kiracıya toplam 55.970.642 TL kira yardımı yapılmış, 154 kişi ise kamulaştırma bedeli olarak 35.432.926 TL almıştır. Kira yardımı, riskli alanlarda inşaat teslimine kadar, diğer alanlarda ise 18 ay süresince aylık 905 TL olarak sağlanmıştır. Ayrıca, AFAD koordinasyonunda 3.829 personel, 22 arama-kurtarma köpeği, 568 kara aracı ve 5 hava aracıyla kurtarma çalışmaları yürütülmüştür. Türk Kızılayı, bölgeye 31 personel, 6 ikram aracı, 5 haberleşme aracı ve 3 mobil mutfak TIR’ı sevk etmiştir.

27 Aralık 2020’de meydana gelen Mw 5.3 büyüklüğündeki bir diğer deprem, orta hasarlı 983 binadan 884’ünün ağır hasarlı kategorisine geçmesine neden olmuştur. Bu deprem için de hasar tespit çalışmaları tamamlanmış ve sonuçlar 17 Mayıs 2021’de yayımlanmıştır.

Sosyal ve Ekonomik Etkiler

Deprem, Elazığ’da yaklaşık 47.800 kişiyi doğrudan etkilemiş, toplam nüfusun %13’üne tekabül eden bu grup evsiz kalmıştır. Kış mevsiminde gerçekleşen deprem, çadır ve konteyner kentlerde yaşamı zorlaştırmış, sağlık sorunları ve sosyal yaşam kesintileri yaşanmıştır. Hasarlı 4.663 bağımsız birimin %95’inin ticarethane olması, ekonomik kayıpları artırmıştır. Konut talebinin artmasıyla kira ve ev fiyatlarında fahiş yükselişler gözlemlenmiştir.

^{Gecenin Geç Saatlerine Kadar Dışarda Bekkleyen İnsanlar (BBC)}

24 Ocak 2020 Elazığ Sivrice Depremi, alüvyal sahalar ve eski yapı stoklarının deprem hasarını artırdığını göstermiştir. Kentsel dönüşüm, eski yapıların yenilenmesi ve deprem yönetmeliğine uygun inşaatlar, benzer felaketlerin etkisini azaltmak için kritik öneme sahiptir. Ayrıca, şehirleşmenin jeolojik olarak daha sağlam yamaçlara yönlendirilmesi ve tarım alanlarının korunması, doğa-insan uyumunu korumak açısından kritiktir. Deprem sonrası hızlı müdahale ve kentsel dönüşüm projeleri, Elazığ’ın toparlanma sürecini hızlandırmış olsa da uzun vadeli planlamalar ve denetimler için çalışmalar devam etmektedir.