Alfred Nobel, dinamiti icat eden İsveçli mucit, kimyager ve iş insanıdır. Bilimsel çalışmaları ile sanayi alanındaki çalışmaları modern kimya ve mühendislik uygulamalarını etkilemiş vasiyeti doğrultusunda oluşturulan Nobel Ödülleri ise bilim, edebiyat ve barış alanlarında uluslararası ölçekte bir değerlendirme ve ödüllendirme sistemi kurulmasını sağlamıştır.

Çocukluk ve Gençlik

Alfred Nobel, 1833 yılında Stockholm’de doğdu. Varlıklı bir aileye sahipti ancak babası mühendis Immanuel Nobel Alfred’in doğduğu yıl iflas etti. Aile ekonomik sıkıntılar yaşarken Immanuel Nobel, işini yeniden kurmak için Finlandiya ve Rusya’ya gitti. Bu süreçte annesi Andriette Ahlsell, çocuklarıyla Stockholm’de kalarak ailenin geçimini sağladı.

Baba Nobel, St. Petersburg’da Rus ordusuna ekipman ve Kırım Savaşı için denizaltı mayınları üreterek yeniden servet edindi. Alfred dokuz yaşına geldiğinde ailesiyle birlikte Rusya’ya taşındı.

Eğitim Hayatı

Alfred Nobel, Rusya’da üç kardeşiyle birlikte evde eğitim gördü. Üniversiteye gitmese de fen bilimleri, doğa bilimleri, yabancı diller ve edebiyat üzerine kapsamlı bir öğrenim aldı. On yedi yaşına geldiğinde İsveççe, Rusça, Fransızca, İngilizce ve Almanca olmak üzere beş dili akıcı biçimde konuşuyordu.

Edebiyat, kimya ve fiziğe özel ilgi duyuyordu. Şiire olan ilgisinden hoşnut olmayan babası, onu mühendislik alanında ilerlemesi için yurtdışına gönderdi. Nobel; Fransa, Almanya, İtalya ve Amerika Birleşik Devletleri'nde kimya eğitimi aldı, ünlü kimyagerlerle ve sanayicilerle tanıştı.

Paris’te dönemin ünlü kimyagerlerinden Prof. T. J. Pelouze’un laboratuvarında çalışırken, nitrogliserini keşfeden İtalyan bilim insanı Ascanio Sobrero ile tanıştı. Sobrero’nun keşfettiği bu madde pratikte kullanılamayacak kadar tehlikeli olarak tanımlanıyordu. Uçucu bir çözelti olan nitrogliserin, sarsıntıya karşı aşırı hassastı. Nitrogliserin Alfred Nobel’in ilgisini çekti. Nobel, nitrogliserinin inşaatlarda nasıl güvenli olarak kullanılabileceğine dair araştırmalar yapmaya başladı.

Daha sonra İsveçli-Amerikalı mucit John Ericsson’un yanında da çalışarak teknik becerilerini geliştirdi.

Kariyeri

Nobel, Rusya’ya döndüğünde babasıyla birlikte nitrogliserinin ticari bir patlayıcı hâline getirilmesi üzerine çalıştı. Babası İsveç’e geri dönse de Alfred ve kardeşleri Rusya’da aile şirketini büyütmeye devam etti. Özellikle Rusya’nın güneyindeki petrol endüstrisinde söz sahibi oldular ve Alfred’in servetinin bir kısmı bu petrol gelirlerinden elde etti.

^{Alfred Nobel and the Nobel Prize (Nobel Prize Museum)}

1863’te ailesiyle beraber tekrar İsveç’e döndü. Nobel, nitrogliserin üzerine yoğunlaştı; ancak deneylerde meydana gelen patlamalarda kardeşi Emil ile birlikte birçok kişi hayatını kaybetti. Bu nedenle İsveç hükümeti şehir merkezinde deney yapılmasını yasakladı. Nobel çalışmalarına Mälaren Gölü’nde kurduğu laboratuvarda devam etti.

1864'te nitrogliserinin seri üretimine başladı. 1865’te cıva fülminatlı bir fünyenin patentini aldı. Bu yeni tip fünyeyle büyük patlayıcı kütlelerinin kontrollü biçimde ateşlenmesi mümkün hâle geldi ve cihaz “Nobel çakmağı” olarak tanındı.

1866’da yaptığı deneyler sırasında nitrogliserine kizelgur adı verilen ince toz hâlindeki bir toprağı karıştırarak, maddenin titreşime duyarsız ve daha güvenli bir macun formuna dönüşebildiğini keşfetti. Nobel, Yunanca “güç” anlamına gelen dynamis sözcüğünden esinlenerek bu yeni patlayıcıya dinamit adını verdi. Dinamiti çubuk hâlinde üretilebilecek bir malzemeye dönüştürdü ve fitil ile ateşlenebilen yeni bir fünye geliştirdi. Bu buluşlar sayesinde patlayıcılar kontrollü şekilde kullanılabilir hâle geldi. Dinamit, kısa sürede birçok ülkede üretilmeye başlandı.

Nobel’in buluşları özellikle tünel açma, köprü inşa etme ve maden arama sektöründe büyük talep gördü. Dünya genelinde 20’den fazla fabrikaya sahip oldu.

1875’te nitroselülozun gliserin içinde kolloidal süspansiyonu olan patlayıcı jelatini, ardından da askeri mühimmatta kullanılan, neredeyse dumansız bir barut türü olan balistiti geliştirdi.

Ayrıca sentetik kauçuk, deri ve suni ipek üzerine de deneyler yaptı. Dünya çapında patlayıcı ve mühendislik alanında 355 patente sahipti.

Çalışmalarıyla Stockholm'deki Nitroglycerin AB, Krümmel'deki Alfred Nobel & Co. Fabrikası, United States Blasting Oil Company, Büyük Britanya'daki Imperial Chemical Industries (ICI), Fransa'daki Société Centrale de Dynamite; ve Norveç'teki Dyno Industries. gibi birçok şirket kurdu.

Kişisel Hayatı

Alfred Nobel hayatı boyunca hiç evlenmedi ve çocuğu olmadıYaşamının büyük bölümünü seyahat ederek geçirdi. 1870’te Paris’te yaşamaya başladı; ancak Fransız yetkililerle yaşadığı sorunlar nedeniyle San Remo’ya taşındı. Buradaki çalışmalarının protestolarla karşılaşması üzerine İsveç'in Karlskoga kentindeki Bofors-Gullspång tesislerine geçti.

San Remo’daki kütüphanesinde çoğu orijinal dilinde olmak üzere 1.500’den fazla kitap bulunuyordu. Bu eserlerin büyük çoğunluğu edebiyat, felsefe, din, tarih ve bilim alanındaydı. Nobel ayrıca şiir ve roman taslakları da yazıyordu.

Son Yılları ve Vefatı

Alfred Nobel, 10 Aralık 1896’da İtalya’nın San Remo kentinde hayatını kaybetti. Ölümüne kadar biyoloji, fizyoloji, optik ve özellikle patlayıcılarla ilgili olmak üzere 355 patente sahipti.

^{Alfred Nobel (Pixabay)}

Mirası ve etkisi

Nobel, servetinin büyük bir kısmını, yaklaşık 31 milyon İsveç kronu, Nobel Ödüllerinin kurulması için bağışladı.

Nobel’in vatandaşlığı ve vakfın hangi ülkede kurulacağı konusundaki anlaşmazlıklar uzun süre tartışıldı. Fransız hukukuna göre bir kişinin ikametgâhı atlarını tuttuğu yer sayıldığından, Nobel’in atlarının İsveç’te bulunması onu İsveç vatandaşı kabul etmeye yetti. 29 Haziran 1900’de Nobel Vakfı, İsveç Kralı II. Oscar tarafından resmen onaylandı.^【1】 

Vasiyeti

Alfred Nobel vasiyetinde, servetinin fizik, kimya, fizyoloji veya tıp, edebiyat ve barış alanlarında insanlık adına en büyük katkıyı yapanlara ödül verilmesi için kullanılmasını istedi. Vasiyetinin iki uygulayıcısı olarak yardımcısı Ragnar Sohlman ve ortağı Rudolf Lilljequist görevlendirildi.

Akrabalarının itirazlarına rağmen vasiyeti dört yıl süren hukuki süreç sonunda kabul edildi ve ilk Nobel Ödülleri 1901 yılında verildi.

“Kalan tüm nakde çevrilebilir varlıklarım aşağıdaki şekilde dağıtılacaktır: mirasçılarım tarafından güvenli menkul kıymetlere dönüştürülen sermaye, bir fon oluşturacak ve bu fonun faizi, önceki yıl insanlığa en büyük faydayı sağlayan kişilere ödül olarak her yıl dağıtılacaktır. Faiz beş eşit parçaya bölünecek ve aşağıdaki şekilde dağıtılacaktır: bir parça fizik alanında en önemli keşif veya icadı yapan kişiye; bir kısmı kimya alanında en önemli keşfi veya iyileştirmeyi yapan kişiye; bir kısmı fizyoloji veya tıp alanında en önemli keşfi yapan kişiye; bir kısmı edebiyat alanında ideal bir yönde en olağanüstü eseri ortaya koyan kişiye; ve bir kısmı uluslararası dostluğu ilerletmek, daimi orduların kaldırılması veya azaltılması ve barış kongrelerinin kurulması ve teşvik edilmesi için en fazla veya en iyi çabayı gösteren kişiye verilecektir. Fizik ve kimya ödülleri İsveç Bilimler Akademisi tarafından, fizyoloji veya tıp alanındaki başarılar için ödüller Stockholm'daki Karolinska Enstitüsü tarafından, edebiyat ödülleri Stockholm'daki Akademi tarafından ve barış savunucuları için ödüller Norveç Storting tarafından seçilecek beş kişilik bir komite tarafından verilecektir. Ödüllerin verilirken milliyete bakılmamasını, ödüllerin en layık kişiye, ister İsveçli olsun ister olmasın, verilmesini açıkça arzu ediyorum.^【2】