Alpullu Şeker Fabrikası, Türkiye Cumhuriyeti’nin cumhuriyet döneminde kurulan ilk şeker üretim tesisidir. Trakya’da, Kırklareli ili, Babaeski ilçesine bağlı Alpullu’da yer alan tesis 1926 yılında üretime başlamış; bölgenin ekonomik, sosyal ve mimari gelişiminde önemli bir yer edinmiştir. Cumhuriyet döneminin erken yıllarında devlet ve özel sektör iş birliğiyle kurulan fabrika, pancar tarımının bölgeye yerleşmesinde, tarımsal üretimin çeşitlenmesinde ve modern endüstriyel yerleşke modelinin oluşmasında belirleyici olmuştur.

Alpullu Şeker Fabrikası’nın inşası yaklaşık 11 ay içinde tamamlanmış ve tesis 26 Kasım 1926’da üretime başlamıştır. Cumhuriyetin ilk yıllarında temel tüketim maddeleri arasında yer alan şekerin yerli üretiminin sağlanması, pancar tarımının yaygınlaştırılması ve bölgesel ekonomik kalkınma hedefleri fabrikanın kuruluş sürecini belirlemiştir. Fabrika, Türkiye’nin ilk şeker üretimi yapılan tesisi olarak ülke sanayi tarihinde yerini almıştır.

^{Alpullu Şeker Fabrikası (Binbir Gıda)}

Tarihçe

19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda şeker üretimine ilişkin çeşitli teşebbüsler görülmüştür. 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başında da fabrika kurma girişimleri olmuş; su kaynaklarının yetersizliği, sermaye eksikliği ve kapitülasyonlar gibi nedenlerle uygulamaya geçilememiştir. Bu durum 1926’ya kadar Türkiye’de modern anlamda bir şeker fabrikası kurulamamasına yol açmıştır.

Cumhuriyet’in Kuruluşu ve Şeker Sanayii Politikalarının Temeli

Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş yıllarında “iktisadi bağımsızlık” hedefi doğrultusunda şeker sanayii stratejik bir sektör olarak ele alınmıştır. 1923 İzmir İktisat Kongresi’nde şekere ilişkin hedefler belirlenmiş, yerli üretimin geliştirilmesi kararlaştırılmıştır.

Bu dönemde devletin öncelikleri:

• dışa bağımlılığın azaltılması,
• yerli üretim ve sanayinin teşvik edilmesi,
• pancar tarımının ülke ölçeğinde yaygınlaştırılmasıdır.

Kuruluş Sürecine Giden Yol (1923–1926)

Türkiye’de şeker üretiminin yerli kaynaklarla karşılanması yönündeki girişimler, Cumhuriyet’in ilanından sonra yeniden ele alınmış ve şeker sanayiinin kuruluşu devlet tarafından desteklenmiştir. Bu çerçevede Uşak’tan sonra Trakya’da da bir şeker fabrikası kurulması amacıyla bölge milletvekilleri ve girişimciler tarafından “İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları A.Ş.” kurulmuştur.

Kuruluşta yer alan isimler arasında:

• Edirne milletvekili Faik Kaltakkıran,
• Hüseyin Rıfkı Arduman,
• Tekirdağ milletvekili Faik Öztrak,
• Çatalca milletvekili Şakir Kesebir,
• Bilecik milletvekili İbrahim Çolak,
• Tüccarlar ve bölgeden iş insanları yer almıştır.

Şirket hisselerinin çoğunluğunu Türkiye İş Bankası üstlenmiş, Ziraat Bankası ve Trakya özel idareleri ortak olmuştur. Kuruluş sermayesinin dağılımı şöyledir:

• %68 Türkiye İş Bankası,
• %10 Ziraat Bankası,
• %10 Trakya köylüleri,
• Kalan %12 özel teşebbüs.

Bu yapı fabrikayı hem bir bölge girişimi hem de Cumhuriyet’in devlet destekli kalkınma modelinin örneği hâline getirmiştir.

Yer Seçimi

Fabrikanın Alpullu’da kurulmasında üç temel unsur etkili olmuştur:

• Demiryolu bağlantısı: 1908’de Fransızlar tarafından inşa edilen Alpullu Tren İstasyonu’nun yakınlığı, makine taşımacılığını, pancar sevkiyatını ve şekerin pazara ulaşımını kolaylaştırmıştır.
• Karayolu yakınlığı: İstanbul-Edirne karayolu üzerinde bulunması, lojistik açıdan avantaj sağlamıştır.
• Su kaynağı: Şeker üretiminde ihtiyaç duyulan suyun temini için Ergene Nehri’nin fabrikanın hemen yanından geçmesi belirleyici olmuştur.

Bu koşullar Alpullu’yu hem üretim süreci hem de nakliye olanakları açısından uygun bir endüstri yerleşkesi haline getirmiştir.

^{Alpullu Şeker Fabrikası (Binbir Gıda)}

Kuruluş ve Üretim Süreci

Fabrika, 1926’da üretime başladığında pancar tarımı Trakya çiftçisi tarafından yeni tanınan bir faaliyet alanıydı. Tesisin faaliyete geçmesiyle birlikte bölgedeki köylerde pancar ekimi hızla yaygınlaşmış ve şeker pancarı tarımı yerel ekonominin temel unsurlarından biri hâline gelmiştir.

Alpullu Şeker Fabrikası, erken döneminde:

• kristal ve küp şeker üretimi,
• melas,
• küspe

gibi şeker sanayiine bağlı yan ürünleri de işlemeye başlamıştır. Melas ve küspe pancar işleme artıkları olarak bölgedeki hayvancılık faaliyetlerini desteklemiştir. 1933 yılına kadar Türkiye’nin şeker ihtiyacının önemli bir bölümü Alpullu ve Uşak fabrikaları tarafından karşılanmıştır.

Atatürk’ün Alpullu Şeker Fabrikası Ziyareti

20 Aralık 1930 tarihinde Atatürk, Trakya gezisi kapsamında Alpullu Şeker Fabrikası’nı gezmiştir. Aynı gün fabrika yerleşkesindeki Ergene Köşkü’nde istirahat etmiştir. Bu köşk daha sonra Atatürk’ün konakladığı oda korunarak Atatürk Müzesi niteliğinde düzenlenmiştir.

^{Atatürk'ün Alpullu Şker Fabrikası Hatıra Defteri Kaydı (Binbir Gıda)}

Günümüz

2013’te üretimin durması sonrası 2017’de çiftçilerin pancar üretimine devam etmesiyle fabrika tekrar açılmıştır. 2017 verilerine göre 104 köyden 175 çiftçinin yaklaşık 130 bin ton pancar üreterek tesisin tekrar çalışmasını sağladığı belirtilmektedir.^【1】 

2018 yılında ise fabrika, özelleştirilmiştir. Günümüzde, Binbir Gıda Tarım Ürünleri Sanayi ve Ticaret A.Ş. tarafından işletilmektedir.

^{Alpullu Şeker Fabrikası (Anadolu Ajansı)}

Tescil Süreci

11 Ağustos 2020 tarihli tescil ilanına göre, Alpullu Şeker Fabrikası’nın bulunduğu alan, Bakanlık Makamı’nın 15.04.2020 tarih ve 88130 sayılı oluru ile iki farklı statüde korunması gerekli alan olarak belirlenmiştir:

1. Doğal Sit – Nitelikli Doğal Koruma Alanı
2. Doğal Sit – Sürdürülebilir Koruma ve Kontrollü Kullanım Alanı

Tescil kararı, 27 Ekim 2017 tarihli ve 30223 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Yönetmelik uyarınca Resmî Gazete’de duyurulması gereken kararlar kapsamına alınmıştır. Bu tescil, fabrikanın yer aldığı alanın doğal özellikleri ve korunması gereken nitelikleri sebebiyle yapılmıştır.

Yerleşke ve Mimari Yapı

Alpullu Şeker Fabrikası yerleşkesi, Cumhuriyet’in modernleşme politikalarının mekânsal olarak yansıtıldığı örneklerden biridir. Yerleşke, yalnızca üretim tesislerinden oluşmamış; işçi ve yönetici konutları, sosyal ve kültürel yapılar ile çok yönlü bir yaşam alanı oluşturmuştur.

Yerleşkedeki başlıca yapılar şunlardır:

• İşçi konutları, ikiz evler
• Memur ve mühendis lojmanları
• İlkokul ve lise
• Hastane
• Yemekhane, restoran
• Fabrika postanesi
• Çamaşırhane
• Balo salonu
• Sinema salonu
• Basketbol sahası
• Futbol sahası
• Yüzme havuzu
• Türkiye’nin ilk mini golf sahası
• Büyük Köşk
• Ergene Köşkü
• İtfaiye binası
• Üretim tesisleri (kazan dairesi, rafineri, silolar, atölyeler vb.)

Bu donatıların tümü hem işçilere hem bölge halkına hizmet vermiştir 

Yerleşkenin mimari tasarımında Art Deco üslubunun etkileri görülmektedir. Özellikle Ergene Köşkü’nün iç mekân donatıları ve Büyük Köşk’ün mimari elemanları 20. yüzyılın ilk yarısında Avrupa’da yaygın olan bu akımın izlerini taşımaktadır.

Sosyal ve Kültürel Etki

Fabrika yalnızca ekonomik bir üretim tesisi değil, aynı zamanda bölgede sosyal yaşamı dönüştüren bir merkez niteliğinde olmuştur. Yerleşke içindeki modern sosyal tesisler hem fabrika çalışanlarının hem de yöre halkının kullanımına açık tutulmuş; elektrik, sinema, spor alanları gibi olanaklar bölge halkı tarafından ilk kez bu yerleşke aracılığıyla deneyimlenmiştir.

Cumhuriyet döneminde hedeflenen modern yaşam biçiminin topluma aktarılmasında Alpullu Şeker Fabrikası önemli bir yer tutmuştur. Fabrika işçilerinin barınma mekânları ve yaşam alanları, dönemin modern çekirdek aile modeline uygun şekilde tasarlanmıştır.

Bölgede ilk kez sinema gösterileri, ilk kez elektrikli aydınlatma, ilk spor tesisleri, işçilere modern ev eşyalarının kredi ile sağlanması (çamaşır makinesi, buzdolabı), sosyal kurslar ve eğitim faaliyetleri, balo ve toplantı salonları bu tesiste sağlanmıştır.

Ekonomik Önemi

Fabrikanın üretime başlamasıyla;

• Trakya köylerinde pancar ekim alanları genişlemiş, bölge ekonomisi çeşitlenmiştir.
• Bölgedeki köylerde istihdam artmış; fabrika, işçi, usta, mühendis ve memurlar için sürekli istihdam sağlamıştır. Yerleşkenin bütüncül yapısı çalışanların aileleriyle birlikte yaşamını hedeflemiştir.
• Nakliye, tarım ve ticaret faaliyetleri çeşitlenmiş; melas, küspe gibi yan ürünler hayvancılığı desteklemiş; pancar alımları köylü gelirlerini artırmıştır.

Trakya çiftçisinin ürettiği pancarın işlenmesi, bölge ekonomisini sürdürülebilir hâle getirmiştir.