Aspendos, Türkiye’nin Antalya il sınırları içerisinde, Serik ilçesine bağlı antik bir kenttir. Antik kaynaklarda Pamfilya Bölgesi’nin önemli yerleşimlerinden biri olarak anılan Aspendos, özellikle Roma döneminden kalma tiyatrosu ile tanınmaktadır. Kentin kuruluşu, M.Ö. 10. yüzyıla kadar uzanmaktadır ve zaman içinde çeşitli uygarlıkların egemenliği altına girmiştir.

^{Aspendos Tiyatrosu - T.C. Antalya Valiliği}

Aspendos, Antalya’nın doğusunda, Köprüçay (Antik Eurymedon) Nehri’nin yakınında yer almaktadır. Coğrafi konumu, kentin ticaret ve ulaşım açısından stratejik bir merkez olmasını sağlamıştır. Nehir, deniz ticaretinin iç kesimlere ulaşmasını kolaylaştırmış, bu da kentin ekonomik olarak gelişmesini desteklemiştir.

Tarihçe

Aspendos, Pamfilya Bölgesi’nin önemli antik kentlerinden biri olup günümüzde Antalya’nın Serik ilçesi sınırları içerisinde yer almaktadır. Kentin tarihi M.Ö. 10. yüzyıla kadar uzanmaktadır. Farklı dönemlerde birçok uygarlığın hâkimiyetine girmiştir​.

Kuruluş ve İlk Dönemler (M.Ö. 10. – M.Ö. 5. Yüzyıl)

Aspendos’un Akalar tarafından M.Ö. 10. yüzyılda kurulduğu belirtilmektedir. Antik kaynaklara göre, bu dönemde kent bölgenin ticari ve ekonomik merkezlerinden biri olarak gelişmiştir. Köprüçay ( Antik Eurymedon) Nehri’nin sağladığı ulaşım olanakları, kentin erken dönemde deniz ticareti ve tarım ürünleri ticareti açısından önemli bir merkez olmasına katkıda bulunmuştur​.

Aspendos, M.Ö. 5. yüzyıldan itibaren sikke basmaya başlamış olup kendi ekonomik gücüne sahip bağımsız bir kent devleti konumundaydı. Dönemin sikkelerinde at ve savaş arabası tasvirleri bulunması, kentin at yetiştiriciliği ve savaş arabası üretimiyle tanındığını göstermektedir​.

Pers ve Büyük İskender Dönemi (M.Ö. 5. – M.Ö. 4. Yüzyıl)

Aspendos, M.Ö. 5. yüzyıl ortalarında Perslerin kontrolüne girmiştir. Persler, Pamfilya’daki kentlerin iç işlerine karışmamış ancak bölgeden haraç alarak siyasi kontrolü sağlamışlardır. Bu süreçte Aspendos ticari faaliyetlerini sürdürmüş ve zenginleşmeye devam etmiştir​.

M.Ö. 333 yılında Büyük İskender’in Anadolu Seferi sırasında, Aspendos ordularla savaşmadan teslim olmuştur. Ancak kent halkı, İskender’e önceden kabul edilen vergiyi ödemekten vazgeçmek isteyince, İskender kente bir ordu göndermiş ve Aspendos yeniden vergilendirilerek onun kontrolüne girmiştir​.

Helenistik Dönem (M.Ö. 3. – M.Ö. 2. Yüzyıl)

Büyük İskender’in ölümünden sonra Aspendos, diğer Helenistik krallıklar arasında el değiştirmiştir. İlk olarak Ptolemaioslar’ın, daha sonra Seleukoslar’ın egemenliğine giren kent, bu süreçte Helenistik mimari ve şehircilik anlayışıyla yeniden şekillenmiştir​.

M.Ö. 2. yüzyılda Bergama Krallığı’nın hâkimiyeti altına giren Aspendos, bu dönemde antik dünyanın önemli kültürel ve ticari merkezlerinden biri olmaya devam etmiştir. M.Ö. 133 yılında Bergama Krallığı’nın Roma’ya bağlanmasıyla, Aspendos da Roma topraklarına katılmıştır​.

Roma Dönemi (M.Ö. 1. Yüzyıl – M.S. 4. Yüzyıl)

Aspendos, Roma İmparatorluğu döneminde en parlak çağını yaşamıştır. M.S. 2. yüzyılda Roma İmparatoru Marcus Aurelius döneminde Aspendos Tiyatrosu inşa edilmiş, kente anıtsal yapılar, su kemerleri ve diğer altyapı projeleri kazandırılmıştır​. Roma yönetimi altında, Aspendos büyük bir ticaret merkezi olarak gelişmiş, tahıl, şarap ve zeytinyağı üretimiyle ekonomik gücünü korumuştur. Aynı zamanda sanat ve kültürel etkinliklerin yoğun olduğu bir merkez haline gelmiştir​.

Bizans ve Selçuklu Dönemi (M.S. 5. – 13. Yüzyıl)

Bizans döneminde, Roma İmparatorluğu’nun zayıflamasıyla birlikte Aspendos’un önemi azalmaya başlamıştır. M.S. 7. yüzyıldan itibaren Arap akınlarına maruz kalan kent, zamanla küçülerek bölgesel bir yerleşim yeri haline gelmiştir​. Ancak Selçuklular 13. yüzyılda Aspendos’a büyük ilgi göstermiş ve özellikle tiyatroyu restore ederek saray binası olarak kullanmışlardır. Bu dönemde tiyatroya Selçuklu mimarisine özgü süslemeler eklenmiş ve yapı, Osmanlı dönemine kadar korunmuştur​.

Mimari Yapılar

Aspendos Antik Kenti, özellikle Roma döneminden kalma tiyatrosu ile bilinmektedir. M.S. 2. yüzyılda, Roma İmparatoru Marcus Aurelius (M.S. 161-180) döneminde inşa edilen Aspendos Antik Tiyatrosu, Roma mühendisliğinin en iyi korunmuş örneklerinden biri olarak kabul edilmektedir​.

Aspendos Antik Tiyatrosu

Aspendos Tiyatrosu, Yunan ve Roma tiyatro mimarisi unsurlarını birleştiren özgün bir yapıdır. Tiyatronun mimarı Zenon olup, yapı Roma tiyatrolarına özgü detayları barındırmaktadır​.

Genel Yapı ve Konum

Tiyatro, doğal bir yamaca yaslanarak inşa edilmiştir ve yaklaşık 15.000 kişilik bir kapasiteye sahiptir​. Yapının konumu, hem akustik özellikleri güçlendirmiş hem de yapının dayanıklılığını artırmıştır. Tiyatro, Roma tiyatro mimarisine uygun olarak yarım daire şeklinde tasarlanmış ve arka kısmında sahne binası ile bütünleşmiştir. Oturma sıraları (cavea), orkestra ve sahne binası (scaenae frons) olmak üzere üç ana bölümden oluşmaktadır​.

Akustik ve Yapısal Özellikler

Aspendos Tiyatrosu, akustiği ile ünlüdür. Ses dalgalarının tüm oturma sıralarına eşit şekilde yayılmasını sağlayan mühendislik tasarımı, tiyatroyu diğer antik tiyatrolardan ayırmaktadır. Günümüzde bile tiyatroda gerçekleştirilen gösteriler sırasında en üst sıralarda bile sesin net bir şekilde duyulduğu belirtilmektedir​.

Akustiğin sağlanması için:

• Sahne binasının yüksek duvarları sesi yansıtacak şekilde tasarlanmıştır.
• Oturma sıraları belirli bir eğimde yapılarak sesin yukarıya doğru taşınması sağlanmıştır.
• Tiyatronun kemerli yapısı ve sahne binasının ön yüzeyi, yankılanmayı önleyici şekilde düzenlenmiştir.

Sahne Binası (Scaenae Frons)

Tiyatronun dikkat çekici bölümlerinden biri sahne binasıdır. İki katlı sütun dizileriyle süslenmiş olan bu yapı, Roma tiyatrolarının karakteristik özelliklerinden biridir​. Sahne binasının yüksekliği, tiyatronun akustiğine katkıda bulunacak şekilde hesaplanmıştır.

Sahne binasında:

• İki katlı sütunlu bir cephe bulunur.
• Oyuncuların giriş ve çıkışlarını sağlayan kapılar yer alır.
• Dekoratif kabartmalar ve mimari süslemeler dikkat çeker.

Oturma Alanı (Cavea) ve Orkestra

Tiyatronun oturma alanı cavea, doğal yamaca yaslanarak yarım daire şeklinde inşa edilmiştir. Alt ve üst bölümlerden oluşan oturma sıraları, Roma tiyatro anlayışına uygun olarak düzenlenmiştir​.

• Orkestra bölümü, yarım daire şeklinde olup sahne binası ile uyum içindedir.
• Roma tiyatrolarında olduğu gibi orkestranın büyük kısmı sahne gösterileri için ayrılmıştır.

Oturma alanları toplumsal hiyerarşiye göre düzenlenmiştir. En ön sıralar üst düzey yöneticilere ve önemli şahsiyetlere ayrılmış, üst sıralar ise halk için düzenlenmiştir​.

Tiyatronun Kullanımı ve Restorasyonu

Aspendos Tiyatrosu, Roma döneminde sadece tiyatro oyunları için değil, gladyatör dövüşleri ve festivaller için de kullanılmıştır​. Bizans döneminde tiyatronun kullanımı azalmış ancak 13. yüzyılda Selçuklular tarafından restore edilerek saray binası olarak kullanılmıştır​. Selçuklu döneminde tiyatroya yeni süslemeler eklenmiş, yapı korunarak farklı amaçlarla kullanılmaya devam etmiştir​.

Aspendos’un Diğer Mimari Yapıları

Aspendos yalnızca tiyatrosuyla değil, Roma dönemine ait diğer anıtsal yapılarıyla da dikkat çekmektedir. Kentin gelişmiş bir altyapıya sahip olduğu, özellikle su kemerleri ve agora gibi yapılarla desteklendiği görülmektedir​.

Su Kemerleri

Aspendos’un en önemli mimari yapılarından biri, Roma mühendisliğinin gelişmişlik seviyesini gösteren su kemerleridir. Kentin su ihtiyacını karşılamak amacıyla inşa edilen bu kemerler, antik dünyada su taşımacılığında kullanılan en başarılı sistemlerden biri olarak kabul edilmektedir​. Bu su kemerleri sayesinde Kentin içme suyu ihtiyacı karşılanmış ve Hamamlar ve çeşmeler gibi kamu binalarına su sağlanmıştır.

^{Su Kemerleri - T.C. Antalya Valiliği}

Agora ve Stoa

Aspendos’ta ticaretin ve sosyal hayatın merkezi olan Agora, kentin en önemli alanlarından biri olmuştur​. Agoranın çevresinde ticaretle ilgili dükkânlar, tapınaklar ve stoalar (üstü kapalı yürüyüş yolları) bulunmaktadır​.

Agoranın özellikleri:

• Kent yaşamının en yoğun olduğu alanlardan biridir.
• Ticaretin ve sosyal buluşmaların merkezi olarak kullanılmıştır.
• Kamu duyurularının yapıldığı ve siyasi toplantıların düzenlendiği bir yer olmuştur​.

Anıtsal Çeşme ve Tapınaklar

Kentte anıtsal çeşmeler (nymphaeum) ve tapınaklar da bulunmaktadır. Bu yapılar, su kaynaklarının kutsallığını vurgulamak ve halka hizmet sağlamak amacıyla inşa edilmiştir​.

Tapınaklar, Aspendos’un dini yaşamına dair önemli bilgiler sunmaktadır. Kentteki en önemli tapınaklardan biri, Roma tanrılarına adanmış bir kutsal alandır​.

Ekonomi ve Ticaret

Aspendos, Pamfilya bölgesinin önemli ticaret merkezlerinden biri olmuştur. Özellikle zeytinyağı, tahıl ve şarap üretimi ile öne çıkmıştır. Kentin, Köprüçay (Eurymedon) Nehri sayesinde deniz ticareti ile bağlantılı olması, ekonomik gelişimini desteklemiştir​.

Ayrıca Aspendos sikkeleri, kentin ekonomik gücünü ve bağımsızlığını gösteren önemli kanıtlardır. M.Ö. 5. yüzyıldan itibaren darp edilen bu sikkelerde, sıklıkla at ve savaş arabası tasvirleri yer almaktadır. Bu da kentin at yetiştiriciliği ve savaş arabası üretimi ile ünlü olduğunu göstermektedir.

Kültürel ve Sanatsal Yaşam

Aspendos, yalnızca ticari ve mimari açıdan değil, aynı zamanda sanatsal ve kültürel etkinlikleriyle de önem kazanmıştır. Tiyatro, Roma döneminde festivaller, gösteriler ve gladyatör dövüşleri için kullanılmıştır. Selçuklular döneminde, saray binası olarak değerlendirilmiş ve restore edilmiştir​.

Kentte bulunan Hermes heykeli, Aspendos’un sanatsal yönünü ortaya koyan önemli bir buluntudur.