Prof. Dr. Atilla Bir, hem mühendislik bilimlerinde hem de bilim tarihi alanında katkılar sunmuş, akademisyenlerden biridir. Elektrik ve kontrol mühendisliği alanındaki eğitimini Almanya’da tamamladıktan sonra, İstanbul Teknik Üniversitesi’nde uzun yıllar öğretim üyeliği yapmış; sistem ve kumanda mühendisliği konularında hem teorik hem de uygulamalı dersler vermiştir. Mühendislik alanındaki bilgi birikimini tarihle buluşturan Prof. Bir, özellikle İslam medeniyetinde geliştirilen mekanik düzenekler, astronomi aletleri ve otomasyon sistemleri üzerine yaptığı teknik ve tarihî analizlerle tanınmıştır. 7 Ekim 2024’te vefat etmiştir.
Hayatı ve Eğitimi
1941 yılında İzmir’de doğmuştur. Ortaöğrenimini İzmir ve İstanbul’da tamamlayarak 1959’da İstanbul Özel Saint-Joseph Fransız Lisesi’nden mezun olmuştur. 1960 yılında Almanya Karlsruhe Yüksek Teknik Okulu’na (Technische Hochschule Karlsruhe) girmiş ve 1966 yılında Elektrik Yüksek Mühendisi ünvanını almıştır. Siemens-Karlsruhe Araştırma Laboratuvarı’nda kontrol mühendisi olarak çalışmıştır. Türkiye’ye döndükten sonra 1970’te İstanbul Teknik Üniversitesi’ne (İTÜ) asistan olarak katılmıştır. 1975 yılında “Belirgin ve Olasıl Kontrol Sistemlerinde Öngörü” başlıklı doktora tezini tamamlamıştır. 1980'de doçent, 1989'da profesör olmuştur.
Akademik Kariyeri ve Mühendislik Çalışmaları
İTÜ Elektrik Fakültesi’nde 38 yıl öğretim üyeliği yapmıştır. Otomatik kontrol, stokastik sistemler, biyolojik sistemlerin modellenmesi gibi konularda lisans ve lisansüstü düzeyde dersler vermiştir. Altı doktora tezi yönetmiştir. Yönettiği projelerde hem sistem mühendisliği hem de teknolojik tarih bilgisi bir arada görülebilir.
Bilim ve Teknoloji Tarihine Katkıları
Atilla Bir, 1970’li yıllardan itibaren bilim tarihi alanında da çalışmalar yapmaya başlamıştır. 1980’de İTÜ bünyesindeki Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Enstitüsü’nün çalışmalarına katılmıştır. Özellikle Beni Musa kardeşlerin 9. yüzyıla ait Kitabü'l-Hiyal adlı mekanik düzenler kitabı üzerine çalışmalarıyla tanınmıştır. Bu kitabı İngilizce olarak modern kontrol mühendisliği çerçevesinde yorumlayarak yayımlanmıştır (IRCICA, 1990).
Araştırmaları arasında:
- İslam mekaniği tarihi (el-Cezeri, Takiyüddin, Beni Musa),
- Osmanlı astronomi aletleri (usturlap, rubu tahtası, kıblenüma),
- Hidrolik ve mekanik sistemler (su değirmenleri, dolaplar, güneş saatleri),
- Osmanlı okçuluğu ve yay fiziği gibi konular yer almaktadır.
Bu aletlerin çoğunu teknik olarak çizimlerle açıklamış, devre şemalarıyla birlikte sunmuştur. Uygulamalı mühendislik bilgisi ile tarihsel çözümlemeyi birleştirdiği yayınları, mühendislik ve tarih disiplinlerini bir araya getiren çalışmalar arasında yer alır.
Bilimsel Topluluklara Katkısı
Prof. Dr. Atilla Bir, bilim tarihi topluluğuna yalnızca yayınlarıyla değil, eğitici ve destekleyici kimliğiyle de önemli katkılarda bulunmuştur. 1990’lardan itibaren İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Bilim Tarihi Bölümünde lisans ve yüksek lisans dersleri vermiş, doktora jürilerinde yer almıştır. Ayrıca Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi (FSMVÜ) Bilim Tarihi Bölümü'nde lisans, yüksek lisans ve doktora düzeylerinde dersler vermiş; genç araştırmacılara rehberlik etmiştir. 1998’den itibaren Osmanlı Bilimi Araştırmaları (OBA) dergisine hem yazar hem hakem olarak sürekli katkı sunmuştur.
Yayıncılık ve Çevirileri
Birçok özgün makale ve kitap yayımlayan Atilla Bir, bilimsel çeviri alanında da katkılarda bulunmuştur. Özellikle:
- Donald Hill’in Islamic Science and Engineering adlı eserini,
- Michael Hoskin’in Cambridge Concise History of Astronomy kitabını,
- William R. Shea’nın Designing Experiments & Games of Chance kitabını Türkçeye çevirmiştir.
Bunun yanı sıra B.Cotterell ve J. Kamminga’nın Endüstri Öncesi Teknolojilerin Mekaniği adlı kitabını Türkçeye kazandırmıştır.
Ödülleri ve Onurları
Prof. Dr. Atilla Bir, bilim ve mühendislik alanındaki katkıları dolayısıyla birçok kez takdir edilmiştir. Almanya’da aldığı sistem mühendisliği eğitimiyle bilim tarihine getirdiği teknik bakış açısı, uluslararası çevrelerce de ilgiyle karşılanmıştır. Bu çerçevede “Dr. h.c.” (fahri doktor) ünvanına layık görülmüştür. Ayrıca uzun yıllar boyunca İstanbul Teknik Üniversitesi ve İstanbul Üniversitesi’ndeki hizmetleri, alanında öncü çalışmaları ve akademik üretkenliğiyle takdir edilmiştir. Bilim tarihi alanında düzenlenen uluslararası kongrelerde düzenli olarak davetli konuşmacı olmuş, teknoloji tarihi disiplinine katkıları dolayısıyla özel sayılar ve armağan kitaplarla onurlandırılmıştır. 2019 yılında, klasik dönem İslam bilim ve teknoloji eserlerinin çağdaş yorumuyla bilim dünyasına kazandırılmasındaki katkıları nedeniyle TÜBA‑Fuat Sezgin Özel Hizmet Ödülü’ne layık görülmüştür. Bu ödül, TÜBA tarafından Fuat Sezgin anısına Hizmet, Bireysel ve Kurumsal kategorilerde verilen prestijli ödüllerden biridir.
Atilla Bir'e 2019 TÜBA "Fuat Sezgin Hizmet Özel Ödülü" Takdim Edilirken Bir Fotoğraf (Türkiye Bilimler Akademisi)
Kişisel Merakları ve Koleksiyonculuk
Atilla Bir, tarihî kitaplar, kartpostallar, eski kilitler ve pullarla ilgilenmiş; müzayedelerden edindiği parçaları incelemelerinde kullanmıştır. Sahaflarda vakit geçirmeyi sevip bulduğu özgün malzemeleri araştırmalarına dahil etmiştir. Ayrıca, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi pullarından oluşan özel bir koleksiyonu olduğu bilinmektedir.
Prof. Dr. Atilla Bir’in çalışmaları, yalnızca bilim tarihine değil, Türkiye’de disiplinler arası araştırmacılardan biri olarak bilimsel düşüncenin gelişimine de katkı sağlamıştır.
