Bakü Kız Kalesi, Azerbaycan’ın başkenti Bakü’nün merkezinde, İçerişehir’in güneydoğusunda yer alan ve şehrin en bilinen simgelerinden biri olan anıtsal bir yapıdır. Silindirik kulesi ve ona eklenen duvar bölümleriyle dikkati çeken bu eser, mimari özellikleri ve etrafında şekillenen efsaneleriyle bölgenin kültürel belleğinde ayrıcalıklı bir yere sahiptir.
Hazar Denizi kıyısında inşa edilmiş olan yapı, 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar bu konumunu korumuş, ancak deniz seviyesindeki değişiklikler ve yapılan dolgular sonucunda zamanla kıyıdan kopmuştur.
Orta Asya, Anadolu ve Kafkasya coğrafyasında “Kız Kalesi” veya “Kız Kulesi” adıyla anılan pek çok yapı vardır. Bu benzer adlandırmalar, çoğunlukla halk arasında dolaşan efsanelerle ilişkilendirilmiştir.
Bakü Kız Kalesi'nin Dış Görünümü (Fotoğraf: Duygu Şahinler)
Mimari Özellikler
Bakü Kız Kalesi, kayalık zemin üzerine inşa edilmiş 29,7 metre yüksekliğinde ve 16,5 metre çapında silindirik bir kuleden oluşmaktadır. Yapı kireç taşından, kireç harcı kullanılarak örülmüş; dış cephede farklı örgü teknikleriyle anıtsal bir görünüm kazanmıştır. Kulenin alt bölümünde duvar kalınlığı 5 metreye kadar ulaşırken, üst bölümlerde bu kalınlık 4 metreye inmektedir. Cephe, moloz taş temelin üzerinde düzgün kesme taş kaplamalarla yükselmekte; üst kısımlarda taş sıralarının içeri çekilip dışarı taşırılmasıyla hareketli kuşaklar meydana getirilmektedir.
İç mekân düzeni sekiz katlıdır ve her katta kubbeli tek bir bölüm yer almaktadır. Zemin katın yüksekliği 3 metre, üst katların her biri ise yaklaşık 2,5 metredir. Mekânlar doğrudan dışarıya açılmamakta, yalnızca küçük mazgal delikleri sayesinde az miktarda ışık almaktadır. Katlar arasında bağlantı, ikinci kattan itibaren güneydoğu duvarının içine yerleştirilmiş dar bir döner merdiven ile sağlanmaktadır. İlk girişin kuzey cephede zeminden yüksekte olması ve seyyar merdivenlerle ulaşılması, güvenlik amacıyla planlandığını göstermektedir.
Kulenin iç kısmında ayrıca 21 metre derinliğinde bir kuyu bulunmaktadır. Bu kuyunun yanı sıra, yapının Şirvanşahlar Sarayı ve kale kapılarına uzanan yer altı geçitleriyle bağlantılı olduğu bilinmektedir. Yapıda ayrıca katlar arasında haberleşme amacıyla kullanıldığı düşünülen boru biçimli künkler bulunmuştur. Günümüzde bu iç mekânlar çeşitli savaş aletlerinin sergilendiği bir müze olarak düzenlenmiş olsa da loş atmosferini hâlen korumaktadır.
Kalenin Girişi (Fotoğraf: Duygu Şahinler)
Epigrafik Bulgular
Bakü Kız Kalesi’nin batı cephesinde, yaklaşık 14 metre yükseklikte tek taş üzerine işlenmiş kufi yazılı bir kitabe yer almaktadır. Ancak bu kitabe günümüzde oldukça tahrip olmuştur ve harflerinin bir kısmı okunamaz durumdadır. Yazıt ilk olarak 19. yüzyılın ortalarında Rus şarkiyatçısı Hanikov tarafından okunmuş, daha sonraki araştırmacılar da bu ilk okumayı büyük ölçüde tekrarlamışlardır.
Metinde “Mesud bin Davud” adı geçmekte olup kitabe genellikle “Davud’un oğlu Mesud’un Kulesi” şeklinde yorumlanmıştır. Bununla birlikte, yazının bozukluğu nedeniyle bu okuma kesinlik taşımamaktadır. Bazı araştırmacılar, yazının aslında “Kubbetü Mesud bin Davud” ifadesine işaret edebileceğini, yani yapının kubbeli bölümleriyle bağlantılı olabileceğini öne sürmüşlerdir.
Kitabenin konumuna ve taş dokusuna bakıldığında, metnin kuleye sonradan eklenmediği, yapının özgün unsurlarından biri olduğu anlaşılmaktadır. Bununla birlikte, kitabenin üst kısmında yer aldığı anlaşılan başka bir yazıtın veya armaya ait işaretin daha sonraki dönemlerde kazınarak yok edildiği tespit edilmiştir. Bu durum, kuleye ilişkin tarihsel bilgilerin eksik kalmasına neden olmaktadır.
Araştırmalarda adı geçen Mesud bin Davud’un kuleyi yaptıran kişi mi yoksa ustası mı olduğu belirsizliğini korumaktadır. Yine de bu kitabenin XII. yüzyıla tarihlenmesi yaygın kabul görmektedir. Ancak kitabenin basitliği, bölgedeki aynı döneme ait diğer yapılarla karşılaştırıldığında anıtsal esere yakışmayacak kadar sade bulunmuş ve bu nedenle tartışmalara konu olmuştur.
Tarihlendirme Tartışmaları
Bakü Kız Kalesi’nin yapım tarihi konusunda kesin bir görüş birliği bulunmamaktadır. Cephe taş işçiliğindeki farklılıklar ve duvar kalınlıklarındaki değişim, yapının farklı dönemlerde inşa edilmiş olabileceğini düşündürmektedir.
Batı cephesindeki kitabe XII. yüzyıla işaret eder; bu nedenle Şirvanşahlar dönemine tarihlendirilmesi yaygın bir görüştür. 1192 yılında Şamahı’da meydana gelen büyük depremin ardından başkent Bakü’ye taşınmış, bu süreçte Kız Kulesi’nin de surlarla birlikte yeniden işlev kazandığı ileri sürülmüştür. Dolayısıyla yapı, Şirvanşah Ahsitan dönemine bağlanmaktadır.
Bununla birlikte, bazı araştırmacılar kulenin daha eski dönemlere ait olduğunu savunur. Bir görüş, yapının İslam öncesi dönemde, hatta Sasaniler (VI–VII. yüzyıllar) zamanında yapıldığını ileri sürer. Bazı yorumlar ise alt kısmın MÖ. VII–VI. yüzyıllarda inşa edildiğini, hatta kulenin Sümerler dönemine ait bir ziggurat olabileceğini dile getirmiştir.
Kitabenin sadeliği ve bölgedeki diğer yapılarla karşılaştırıldığında anıtsal yapıya uymayan karakteri, onun daha geç bir dönemde eklenmiş olabileceği ihtimalini de doğurmuştur. Ancak mevcut taş dokusu ile kitabenin uyumlu olması, bunun yapının özgün unsurlarından biri olduğunu göstermektedir. Bu nedenle kulenin XII. yüzyıldan daha erken dönemlerde yapılmış olabileceğini kesin olarak kanıtlamak güçtür.
İşlev ve Kullanım
Bakü Kız Kalesi’nin işlevi tarih boyunca tartışmalı olmuştur. En yaygın görüş, kulenin askerî amaçlarla, yani bir gözetleme ve savunma yapısı olarak kullanıldığıdır. Zemin ve giriş düzeni de bu düşünceyi destekler: giriş kapısı kuzey cephede, zeminden yüksekte konumlandırılmış ve buraya yalnızca ahşap ya da urgan merdivenlerle ulaşılmıştır. Bu durum, güvenlik önlemlerinin ne kadar ön planda olduğunu göstermektedir.
Kulenin iç mekânı yaklaşık 200 kişilik kapasiteye sahiptir. Sekiz katlı yapının her bir bölümü kubbeli odalardan oluşur ve dışarıya doğrudan açıklıkları bulunmaz. Katların aydınlatılması, yalnızca mazgal deliklerinden gelen sınırlı ışıkla sağlanmaktadır. Bu özellikler, yapının gerektiğinde sığınak olarak da kullanılabileceğini düşündürmektedir.
İç kısımda bulunan 21 metre derinliğindeki kuyu, su ihtiyacını karşılamanın yanı sıra uzun süreli savunma ve kuşatma koşullarına hazırlıklı olunduğunu ortaya koymaktadır. Ayrıca kalenin, Şirvanşahlar Sarayı’na ve Bakü sur kapılarına uzanan gizli yeraltı geçitleriyle bağlantılı olduğu iddia edilmiştir.
Günümüzde Kız Kalesi müze olarak kullanılmaktadır. İç mekânlarda çeşitli savaş aletleri sergilenmekte; kule, ziyaretçilere Bakü’nün en önemli kültürel miraslarından biri olarak tanıtılmaktadır.
Folklorik Önemi
Bakü Kız Kalesi, etrafında şekillenen efsanelerle de Azerbaycan kültürünün önemli bir parçasıdır. “Kız Kulesi” veya “Kız Kalesi” adı, Orta Asya, Anadolu ve Kafkasya’da birçok yapıda tekrar eden bir gelenektir. Bu adlandırmalar çoğunlukla trajik aşk hikâyeleri ya da fedakârlık anlatılarıyla ilişkilendirilmiştir.
Azerbaycan halk edebiyatında da Kız Kalesi çeşitli destanlara ve masallara konu olmuştur. En meşhur efsanelerden biri, bir hükümdarın kızını istemediği bir evlilikten kurtarmak için kuleye kapatması ve genç kızın sonunda kendini Hazar Denizi’ne atması üzerine kuruludur. Bu anlatı, kulenin dramatik ve gizemli kimliğini pekiştirmiştir. Azerbaycanlı şair Cafer Cabbarlı da Kız Kulesi efsanesini edebî eserlerinde işleyerek onu modern kültürel belleğe taşımıştır.
