Başkumandanlık Kanunu (5 Ağustos 1921), Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin Mustafa Kemal Paşa’yı ordunun başkomutanı olarak görevlendirmesi ve Meclis’in bazı yetkilerini belirli süreyle ona devretmesi ile Millî Mücadele'nin seyrini belirleyen bir düzenlemedir. Bu kanun, Sakarya Meydan Muharebesi öncesinde Türk ordusunun merkezi bir komuta altında toparlanması ihtiyacı sonucu hazırlanmıştır. Mustafa Kemal Paşa’ya verilen bu yetki önce 3 aylık süreyle sınırlandırılmış, daha sonra üç kez uzatılmış ve nihayet süresiz hale getirilmiştir.

Kanunun Kabulüne Giden Süreç

İtilaf Devletlerinin desteğini alan Yunan Ordusu, Temmuz 1921’de Afyon ve Kütahya’yı işgal ederek Eskişehir’e kadar ilerlemişti. Türk ordusunun Sakarya Nehri doğusuna çekilmesi üzerine TBMM’de yoğun eleştiriler yükseldi. Hükûmetin Kayseri’ye taşınması önerisi Meclis içinde büyük tepki topladı. Ankara’nın terk edilmemesi gerektiği ve sonuna kadar direniş gösterilmesi gerektiği görüşü hakim oldu. Bu gelişmelerin ortasında, orduya olan güvenin yeniden tesis edilmesi amacıyla Başkomutanlık meselesi gündeme geldi.

Kanunun Kabulü ve Maddeleri

Mustafa Kemal Paşa, 4 Ağustos 1921 tarihinde Meclis Başkanlığı’na gönderdiği yazı ile “Başkomutanlık görevini Meclis adına üstlenmek istediğini” ifade etti. Ancak bu görevi üstlenmesi için, TBMM’nin tüm yetkilerini fiilen kullanma şartını öne sürdü. Teklif, bazı milletvekillerince Meclis yetkilerini devretme endişesiyle eleştirildi. Buna karşın, ülkenin içinde bulunduğu zor koşullar ve Mustafa Kemal Paşa’ya duyulan güven, bu teklifin kabul edilmesinde etkili oldu. 5 Ağustos 1921 tarihinde kabul edilen 144 sayılı kanun ile Mustafa Kemal Paşa, üç aylık süreyle Başkumandan unvanını aldı ve Meclis’in bazı yetkilerini kullanma hakkı kazandı. Kanunun ilk üç maddesi şu düzenlemeleri içermektedir:

• TBMM, Başkumandanlığı, kendi Başkanı Mustafa Kemal Paşa’ya devretmiştir.
• Başkumandan, ordunun güçlendirilmesi ve sevk ve idaresinde Meclis’in ilgili yetkilerini fiilen kullanacaktır.
• Bu görev üç ay süreyle sınırlandırılmıştır; Meclis gerekli görürse süresini uzatabilecektir.

Uzatmalar ve Eleştiriler

Kanun, ilk olarak 31 Ekim 1921’de, ikinci kez 4 Şubat 1922’de ve üçüncü kez 6 Mayıs 1922’de uzatıldı. Özellikle üçüncü uzatma sırasında Meclis içi muhalefet sertleşti. 5 Mayıs 1922 günü yapılan oylamada uzatma kabul edilmedi. Ancak ertesi gün yapılan yeni oylamada gerekli çoğunluk sağlanarak uzatma kabul edildi. 20 Temmuz 1922’de ise Mustafa Kemal Paşa’ya verilen yetki süresiz hale getirildi.

Tarihsel Önemi

Başkumandanlık Kanunu, Millî Mücadele’nin örgütlenmesinde merkeziyetçiliği güçlendirmiş ve ordunun yönetimini tek elde toplamıştır. Bu düzenleme ile Mustafa Kemal Paşa, Sakarya Meydan Muharebesi ve Büyük Taarruz gibi zaferlerin hazırlığını yapma imkanı bulmuştur. Kanun, TBMM’nin olağanüstü şartlarda yürütme yetkisini sınırlı süreyle devrettiği örneklerden biri olarak Cumhuriyet dönemi hukuk tarihinde önemli bir yer tutar.