Afro Zeybekler, Osmanlı İmparatorluğu’nun Batı Anadolu bölgesinde 19. ve 20. yüzyıllarda faaliyet gösteren, Afrika kökenli eşkıyalar ve savaşçılardır. Kökenleri Kuzey ve Doğu Afrika’nın çeşitli bölgelerine (Sudan, Habeşistan, Bingazi, Mısır, Arabistan) dayanan bu kişiler, köle ticareti yoluyla bölgeye getirilmiş veya hacca gidenler aracılığıyla Anadolu’ya ulaşmıştır. Zaman içinde azat edilen ya da kaçan bazı Afrikalılar tarım, çobanlık, bekçilik gibi işlerin yanı sıra zeybek çetelerine katılarak yörede etkili bir güç hâline gelmiştir.

^{1877-78 Osmanlı Rus Savaşı'na Katılan Afro Zeynekler (Ali Özçelik)}

Köken ve Yerleşim

16. yüzyıldan itibaren Osmanlı donanması ve korsanlar aracılığıyla İstanbul, İzmir gibi limanlara getirilen Afrikalılar, daha sonra Batı Anadolu’nun tarım bölgelerine dağıtılmıştır. Torbalı, Tire, Ödemiş, Bayındır, Selçuk, Salihli, Aydın ve Dalaman gibi merkezler Afro toplulukların yoğunlaştığı yerler olmuştur. Yerli halk tarafından genellikle “Arap” olarak anılan Afro kökenliler gündelik işlerde ve askerî görevlerde yer almışlardır.

Zeybek Kültüründe Afro Unsurlar

Zeybeklik, Batı Anadolu’nun dağlık bölgelerinde ortaya çıkan, yer yer ücretli askerlik, yer yer eşkıyalık özellikleri gösteren bir savaşçılık geleneğidir. Afro Zeybekler, zeybek kültürünün içinde hem vurucu güç hem de korku salan öncü unsurlar olarak öne çıkmıştır. Efeler, Afro Zeybekleri genellikle kişisel koruma, mesaj taşıma ve baskınların ilk safhasında düşmanı yıldırma amacıyla kullanmıştır. Korkutucu fizikleri ve gösterişli kıyafetleri, yerel halk üzerinde büyük etki yaratmıştır.

^{Afro Zeybekler (Ali Özçelik)}

Öne Çıkan İsimler ve Olaylar

Parmaksız Arap

1800’lü yılların başlarında İzmir-Ödemiş’te fakir bir Afro ailenin çocuğu olarak doğmuş, küçük yaşlarda sığırtmaçlık ve ırgatlık yaparak zorlu şartlarda yetişmiştir. Çaldığı bir tüfekle dağa çıkmış ve dönemin ünlü efesi Gereli Efe’nin çetesine katılmıştır. Kuvveti, nişancılığı ve gözü karalığı sayesinde kısa sürede çetenin başadamı konumuna yükselmiştir. Gereli Çetesi’nin geniş bir bölgede (Bayındır, Tire, Ödemiş, Nazilli, Sultanhisar, Atça, Köşk) yürüttüğü haraç ve baskın faaliyetlerinde, özellikle muavin çeteleri yöneterek iki koldan saldırılar düzenlemiş, başarılarıyla adından söz ettirmiştir. Ünü öyle yayılmıştır ki Gereli Efe’ye ait bir türküde bile adı geçmiştir:

“İçtiğini sorarsan her akşam şarap

Arkadaşını sorarsan Parmaksız Arap...”^【1】 

Balyozoğlu baskını olarak bilinen, İzmir merkezinde polis yoğunluğu nedeniyle imkânsız gibi görülen eylem, onun ustalığı sayesinde başarıyla sonuçlanmış ve şöhretini artırmıştır. Kuyucak baskınında sağ elinin şehadet parmağını kaybetmesi “Parmaksız” lakabını almasına neden olmuştur. Fiziksel olarak iri yapılı, Habeş kuzgunu gibi siyah tenli, iri kırmızı gözlü ve korkutucu görünüşlü olması, düşmanları üzerinde büyük psikolojik etki yaratmıştır. Ancak Karaosmanoğullarının takibi sonucu Gereli Çetesi dağıtılmış, Gereli Efe idam edilmiş, Parmaksız Arap ise Trablusgarp’a kalebentlik cezasıyla sürgün edilmiş ve rutubetli zindanlarda hayatını kaybetmiştir.

Çifte Araplar

Ödemiş’in ünlü eşkıya reislerinden Çakırcalı Ahmet’in yanından hiç ayırmadığı iki Afro Zeybek’tir. Efe’nin şahsi hizmetinde bulunmuş, karşı tarafı korkutmak için kullanılan ağırlık unsuru olarak baskınlara ilk girenler onlar olmuşlardır.

Çete bir hedefe baskın yapacağında, önce içeri bu Afro Zeybeklerden biri gönderilir, kırmızı dilini dışarı çıkarıp beyaz gözlerini açarak dehşet saçması sağlanırdı. Ayrıca zenginlere iletilecek tehdit mektuplarını veya mesajları taşımak da onların göreviydi. Fiziksel caydırıcılıkları ve efelerine mutlak bağlılıklarıyla nam salmışlardı.

Koca Arap

1850’li yılların sonlarında doğmuş, Yörük Osman Efe’nin başzeybeği olarak ün kazanmıştır. Güçlü yapısı, sert mizacı ve tecrübeli savaşçılığı ile çetenin bel kemiği olmuştur. 1880 yılında kendi muavin çetesini kurmuş ve efesiyle birlikte Bozdağlar’da faaliyet göstermiştir.

Adı en çok 1881’deki Güllük Baskını ile anılır. Bu olayda Çakırcalı Ahmet, Yörük Osman, Çallı Veli, Bakırlı Mehmet, Piç Osman, Deli Mehmet, Kürt Mustafa ve Harputlu Ömer gibi ünlü efeler, güç birliği yaparak 40–45 kişilik birleşik bir çete oluşturmuş, aralarında Koca Arap ve Çifte Araplar da dahil toplam yedi Afro Zeybek bulunmuştur. Güllük İskelesi’nde Müslüman-Hristiyan, yerli-yabancı ayrımı yapmadan yaklaşık 40 kişi esir alınmış, Kazıklı Ormanı’na götürülmüş ve yüksek miktarda fidye karşılığı serbest bırakılmıştır. Olay büyük yankı uyandırmış, özellikle Rum esirler nedeniyle konsolosluklar Saray’a şikâyette bulunmuşlardır.

Takipler sonucunda affedilen Koca Arap, kısa süre sonra Yörük Osman ile birlikte tekrar haraca bağlama faaliyetlerine başlamış, özellikle Söke’deki Rum eşrafını hedef almıştır. Bu durum üzerine Aydın Valisi Hacı Naşit Paşa, bölgedeki ünlü zeybekleri ortadan kaldırmak için eş zamanlı bir operasyon planlamıştır. 15 Ekim 1883’te İzmir Vilayet Konağı’na davet edilen Yörük Osman ve Koca Arap, önce silahsızlanmaları sağlanarak konağa alınmıştır. Görüşme ve yemek sonrası ayrılmak üzereyken pencerelerden, çatıdan ve bahçeden üzerlerine yüze yakın namlu çevrilmiştir. Çatışmada Yörük Osman vurularak öldürülmüş, Koca Arap ise yatağanını çekmeye çalışırken Hapishane Müdürü Pehlivan Hüseyin Ağa tarafından yere yıkılmış, yatağanıyla başı kesilmiştir. Bu infaz, aynı gün pek çok efe ve adamının öldürüldüğü “Zeybek Katliamı”nın bir parçası olmuştur.

^{Koca Arap Zeybeğinin İcrası (ZeybekHanı)}

Savaşlardaki Rolleri

Afro Zeybekler Osmanlı’nın savaşlarında da rol almıştır. 1854 Kırım Savaşı, Karadağ Savaşı ve özellikle 1877–78 Osmanlı-Rus Savaşı’nda (93 Harbi) Zeybek Taburları ve başıbozuk birliklerde görev almışlardır. Bu savaşlarda keşif, pusu ve yakın muharebe görevlerinde öne çıkmışlardır. Batılı ressam ve seyyahların eserlerinde “Afro Başıbozuk” figürü olarak sıkça resmedilmişlerdir.

Baskınlar ve Takipler

Güllük Baskını (1881), Afro Zeybeklerin dahil olduğu en büyük eylemlerden biridir. Müslüman-Hristiyan ayrımı yapmadan kırka yakın kişinin esir alındığı bu baskın, diplomatik kriz yaratmış ve geniş çaplı takip harekâtına yol açmıştır. Affedilen bazı Afro Zeybekler, resmi görevle kır serdarlığına atanmış olsa da çoğu tekrar dağa çıkmıştır.

Kültürel Etki

Afro Zeybekler, Batı Anadolu folklorunda derin izler bırakmıştır. Halk türkülerinde adları anılmış, hikâyeleri sözlü kültürle aktarılmıştır. Gösterişli kıyafetleri, cesur tavırları ve fiziksel özellikleri, hem yerli halk hem de Avrupalı gözlemciler üzerinde kalıcı bir etki yaratmıştır.

Cumhuriyet Dönemi ve Sonrası

20. yüzyılın başlarından itibaren siyasi ve toplumsal koşulların değişmesi, Afro Zeybeklerin silahlı faaliyetlerinin sonunu getirmiştir. Bir kısmı köy yaşamına dönmüş, bir kısmı ise kültürel kimliklerini koruyarak yerel topluluklarda varlığını sürdürmüştür. Böylece Afro Zeybekler, savaşçı kimliklerinden arınarak folklorik bir simgeye dönüşmüşlerdir.