Böcek Ayazma Bursa ili İznik ilçesinde, Yakup Çelebi Sokağı üzerinde, Koimesis Kilisesi’nin yaklaşık 50 metre doğusunda konumlanan Bizans dönemine ait bir yapıdır. İlk inşa işlevi vaftizhane (baptisterium) olan yapı, sonraki dönemlerde kutsal su kaynağı, yani ayazma olarak kullanılmıştır.

Konum ve Genel Özellikler

Yapı, yol kotuna göre birkaç metre aşağıda yer almakta olup, çevresi taş duvar ve demir parmaklıklarla sınırlandırılmıştır. Günümüzde kubbesinin üzeri beton bir tabaka ile kaplanmış, çevresi ise mıcırla doldurulmuştur. Dairesel planlı yapıya batı cephesinden, L biçimli on bir basamaklı bir merdivenle ulaşılmaktadır. Giriş bölümü 2,55 metre yüksekliğinde olup, üst kısmı bir aşritrav ve bunun üzerinde yer alan tuğla kemerli alınlıkla tamamlanmıştır. Bu girişten, 4,5 metre çapında ve 3,8 metre yüksekliğinde, kubbesi tuğladan örülmüş bir odaya geçilmektedir. Zeminin taş levhalarla kaplandığı, duvarların ise moloz taş, tuğla ve kireç kum harcıyla almaşık biçimde örüldüğü tespit edilmiştir.

Mimari ve Kitabeler

Yapının merkezinde kare planlı, yaklaşık bir metre derinliğinde bir su kuyusu bulunmaktadır. Duvarlarda çeşitli nişler yer almakta; doğu yönündeki nişin iki yanında mermer levhalar üzerine kabartma haç ve geometrik bezemelerin işlendiği rivayet edilmektedir. Sarnıcın mermer kenar taşlarından birinde Yunanca “Hıristiyan İmparator Yüce Kral Michael Kulesi” ibaresi, diğerinde ise Tevrat’tan alıntı olduğu değerlendirilen “Her bedene iyi olanı verir, çünkü onun lütfu ebedidir.” anlamındaki İbranice bir yazıt yer almaktadır.

Tarihçe ve Kullanım

Yapının inşa tarihi kesin olarak belirlenememekle birlikte, plan özellikleri ve malzeme kullanımı, Böcek Ayazması’nın Bizans İmparatorluğu döneminde, M.S. 6. yüzyılda inşa edildiğini göstermektedir. Başlangıçta vaftizhane işleviyle kullanılan yapı, 20. yüzyılın başlarında ayazmaya dönüştürülmüştür. Bizans döneminde kutsal suyla gerçekleştirilen vaftiz törenlerinin yapıldığı önemli bir dini merkez konumundadır.

Kültürel ve Dini Önemi

“Ayazma” terimi, Yunanca “hagios” (kutsal) ve “ma” (su) sözcüklerinin birleşiminden türemiştir ve “kutsal su” anlamına gelmektedir.^【1】  Bu bağlamda Böcek Ayazma, Hristiyanlıkta arınma ve kutsal suyla temizlenme inancını yansıtan bir yapıdır. İznik’in Bizans döneminde imparatorluğa başkentlik yaptığı süreçte, Böcek Ayazma’nın vaftiz törenleri ve dinsel ritüeller için kullanıldığı anlaşılmaktadır.

Koimesis Kilisesi ile İlişkisi

Böcek Ayazma, mekânsal konumu itibarıyla Koimesis Kilisesi ile doğrudan bağlantılıdır. Her iki yapı da benzer döneme ait olup, ortak bir dinsel işlevin parçaları olarak değerlendirilmektedir. Rivayetlere göre Böcek Ayazma, Koimesis Kilisesi’nin manastır kompleksine ait bir bölüm olarak inşa edilmiştir. Koimesis isminin “Hz. Meryem’in Ölümü veya Göğe Yükselmesi” anlamına gelmesi, Böcek Ayazma’nın da Meryem’e atfedilen kutsal su kültüyle ilişkili olabileceğini göstermektedir.^【2】 

Arkeolojik Değer ve Günümüz Durumu

Yapının bulunduğu alanda arkeolojik kazılar yapılmamış olmakla birlikte, Bizans dönemine özgü taş işçiliği ve tuğla örgü tekniği büyük ölçüde korunmuştur. Böcek Ayazma’nın başlangıçta bir asklepion (sağlık tanrısı Asklepios’a adanmış şifa tapınağı) yapısının parçası olduğu ileri sürülmüşse de, bu hipotez arkeolojik verilerle desteklenmemektedir. Günümüzde yapının üst kısmı modern malzemelerle kapatılmış, ancak özgün mimari nitelikleri büyük oranda korunmuştur.