Elazığ yöresine ait olan Çayda Çıra oyunu, bu bölgenin kültürel dokusunu yansıtan, ritüel niteliği taşıyan ve halk belleğinde yer etmiş bir halk oyunudur. Oyuncuların ellerinde mumlar taşıyarak sergilediği bu oyun, genellikle düğünlerde, kına gecelerinde ve özel törenlerde icra edilir. Belirli kurallar çerçevesinde uyumlu bir şekilde oynanan Çayda Çıra, Elazığ'ın geleneksel sahne sanatları arasında önemli bir yer tutar.

Oyunun Kökeni ve Tanımı

Çayda Çıra, Elazığ’ın Harput bölgesine özgü bir halk oyunudur. Literatürde “mumlu dans” olarak da adlandırılan bu oyun, genellikle düğünlerin kına gecesi bölümünde icra edilmektedir. Oyunun en belirgin özelliği, oyuncuların ellerinde tuttukları tabakların içine yerleştirilmiş yanan mumlarla yapılan estetik yürüyüş ve ritmik hareketlerdir. Oyun sırasında kullanılan tabaklar, görsel açıdan meşale işlevi görmekte ve oyuna teatral bir boyut kazandırmaktadır. Müzikal olarak ise oyun, 10/8’lik aksak ritimle icra edilmekte olup belirli söz kalıpları ve tekrarlarla türkü formunda desteklenmektedir.

^{Çayda Çıra'nın hikayesi. (TRT Arşiv YouTube Kanalı)}

Efsaneler Yoluyla Oyun Anlatısı

Çayda Çıra oyunu hakkında halk arasında anlatılan birden fazla efsane bulunmaktadır. Bu anlatılar oyunun kökenine dair tarihsel bir belge niteliği taşımamakla birlikte, halk belleğinde oyunun anlam dünyasını şekillendirmektedir.

Aşk ve Trajedi Temalı Efsaneler

Birinci efsaneye göre, Elazığ’da bir çayın iki yakasında yaşayan iki aşiret arasında geçen bir aşk hikâyesi anlatılır. Geceleri birbirine kavuşabilmek için kızın yaktığı mumlu çıra ile erkeğin yön bulduğu ancak bir gün kızın babasının çırayı söndürmesi sonucu gencin boğulduğu ve kızın da ardından kendini sulara attığı anlatılmaktadır. Köylülerin ellerinde çırayla su kenarında yaptıkları aramalar, zamanla oyun formuna dönüşmüştür. Bu anlatı, Van yöresinde anlatılan "Ahtamara" efsanesiyle benzerlik göstermektedir.

Düğün Bağlamında Ortaya Çıkan Anlatılar

İkinci bir efsanede ise, bir düğün gecesi meydana gelen ay tutulması nedeniyle ortaya çıkan tedirginliği yatıştırmak amacıyla, damadın annesinin tabaklara mum koyarak katılımcılara dağıttığı ve bu hareketin oyuna dönüşmesi anlatılmaktadır. Bu eylem, halk arasında uğursuzluk algısını değiştirmek adına yapılan sembolik bir müdahale olarak değerlendirilebilir.

Destansı Anlatılar ve Ağıtlar

Üçüncü efsanede ise, Harput’ta yaşayan iki boyun evlilik yoluyla kurduğu ittifakta yaşanan dramatik bir olay anlatılır. Düğün alayı sırasında gelinin çayın sularına düşerek kaybolması, ardından yakılan ağıtlar ve yapılan aramalar, oyunun duygusal derinliğini ve ağıt kültürüyle bağını ortaya koymaktadır. Bu efsane, oyuna eşlik eden türkülerin sözlü yapısıyla da doğrudan ilişkilidir.

^{Çayda Çıra oyununun temsili görünümü. (Yapay zeka ile oluşturulmuştur.)}

Oyunun Toplumsal ve Ritüel İşlevi

Çayda Çıra oyunu, yalnızca estetik bir halk gösterisi değil, aynı zamanda toplumsal rollerin, aile yapısının ve toplumsal cinsiyet ilişkilerinin de bir yansımasıdır. Oyunun özellikle kına gecelerinde icra edilmesi, gelin ile damat aileleri arasında sembolik bir geçiş sürecini temsil etmektedir. Oyunun başlamasında damadın evinden gelen kadınların aktif rol alması, kız evinin ise mahzun bir duruş sergilemesi bu sürecin ritüel boyutunu pekiştirir. Ayrıca, oyunun sadece gelinin katılmadığı ancak evlilik sonrası özel koşullarda katılabildiği geleneksel yapı, kadının sosyal konumunu belirleyen normatif sınırları da göstermektedir.