Çök, kapan, tutun yöntemi, deprem sırasında kişilerin kendilerini sarsıntıdan korumaları amacıyla geliştirilen, refleksif ve sistematik üç aşamalı bir güvenli davranış biçimidir. Bu yöntem, depremin ilk anında bireyin bilinçli şekilde yere çökerek dengesini sağlaması, hayati organlarını koruyacak biçimde kapanması ve güvenli bir sabit nesneye tutunarak sarsıntı süresince bulunduğu konumda korunmasını amaçlar. Türkiye’de Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD) ve bağlı eğitim merkezleri tarafından resmi olarak benimsenmiş bir acil durum uygulamasıdır.

Yöntemin Bileşenleri

Çök (Fiziksel Seviye Düşürme)

Deprem anında kişi hızla yere çöker. Bu hareket, ayakta kalmanın yarattığı denge sorunlarını ortadan kaldırır ve düşmeye bağlı yaralanma riskini azaltır. Çökme sırasında bireyin dizlerinin üzerine kontrollü şekilde inmesi ve ayaklarını dengede tutması önerilir. Böylece kişi, sarsıntı nedeniyle savrulmadan, kontrollü biçimde hareket edebilir hale gelir.

Kapan (Koruma Pozisyonu Alma)

Kişi çöktükten sonra, başını ve boynunu kollarıyla sararak koruma altına alır. Bu pozisyon, özellikle üstten düşebilecek nesnelere karşı hayati organların korunmasına yöneliktir. Eğer yakında masa, sıra, yatak, koltuk gibi dayanıklı eşyalar varsa, bu nesnelerin yanına veya altına geçilerek kapanma işlemi tamamlanabilir. Pozisyon sırasında gözlerin kapatılması, dirseklerin vücuda yakın tutulması ve gövdenin içe kıvrılması önerilmektedir.

Tutun (Sabitlenme ve Konum Koruma)

Kapanma hareketi tamamlandıktan sonra, birey mümkünse yakınındaki dayanıklı nesneye –örneğin masa ayağına, karyola kenarına veya koltuk iskeletine– tutunur. Bu, sarsıntı sırasında kişinin korunma pozisyonunu kaybetmesini önler. Eğer nesne yoksa, kişi bulunduğu zemine tutunarak konumunu sabitlemeye çalışır. Bu hareket, hem mekan içi savrulmaları azaltır hem de bireyin etraftaki tehlikeli cisimlerden uzak kalmasını sağlar.

^{Çök-Kapan-Tutun Yöntemi. (Yapay zeka ile oluşturulmuştur.)}

Uygulama Alanları

Çök, kapan, tutun yöntemi, bireyin bulunduğu her ortamda (ev, okul, işyeri, kamu binası, alışveriş merkezi vb.) uygulanabilecek şekilde tasarlanmıştır. Uygulamada dikkat edilmesi gereken başlıca unsurlar şunlardır:

• Kişi, bulunduğu konumda en kısa sürede güvenli pozisyonu almalıdır.
• Baş, boyun ve omurga hattı doğrudan koruma altına alınmalıdır.
• Cam, raf, dolap, avize gibi düşme ve kırılma riski yüksek cisimlerden uzak durulmalıdır.
• Asansör, merdiven boşlukları, balkon kenarları gibi riskli alanlardan kaçınılmalıdır.

Ev içi uygulamalarda yatak, koltuk ve sabitlenmiş masa gibi eşyalar; okulda sıra ve sandalyeler; işyerlerinde ofis masaları ve yapısal kolonlar başlıca siper olarak değerlendirilmektedir.

Eğitim ve Farkındalık Süreçleri

Türkiye’de çök, kapan, tutun yöntemi, AFAD koordinasyonunda il ve ilçe düzeyinde yürütülen eğitim programlarında yaygın olarak öğretilmektedir. Bu eğitimler;

• AFADEM (AFAD Eğitim Merkezi) tarafından düzenli biçimde verilmektedir,
• Milli Eğitim Bakanlığı iş birliğiyle ilköğretim ve ortaöğretim okullarında müfredata entegre edilmiştir,
• Valilikler, belediyeler, kaymakamlıklar ve üniversiteler tarafından desteklenen kamu tatbikatlarında uygulanmaktadır.

Tatbikatlar sırasında bireylere sadece teorik bilgi değil, aynı zamanda senaryo temelli uygulamalı beceriler de kazandırılmaktadır. Her yaştan bireyin yaşadığı ortamda bu refleksi kazanabilmesi için eğitimler, çizim, video, saha uygulamaları ve interaktif materyallerle desteklenmektedir.

Davranış Psikolojisi Açısından Değerlendirme

Çök, kapan, tutun yöntemi, bireyin bilinçli bir şekilde “otomatik güvenlik davranışı” geliştirmesini hedefler. Panik halinde gelişigüzel hareket etmek yerine, kas belleğiyle öğrenilmiş bir davranış sergilenmesi, travma riskini azaltmakta ve hayatta kalma oranlarını artırmaktadır. Deprem esnasında zamanın çok kısıtlı olması, bu tür refleksif davranışların önceden öğrenilmesini zorunlu kılmaktadır. Bu nedenle yöntemin yalnızca öğretilmesi değil, tekrarlarla pekiştirilmesi de önemlidir.

Türkiye’deki Mevzuat ve Kurumsal Uygulama

AFAD, 2022-2025 Ulusal Afet Bilinci Strateji Planı kapsamında, “Çök–Kapan–Tutun” hareketini temel afet davranışı olarak tanımlamıştır. Ayrıca, 1-7 Mart Deprem Haftası ve 12 Kasım Afet Tatbikat Günü gibi ulusal organizasyonlarda bu yöntemin yaygın biçimde öğretilmesi amaçlanmıştır.

Bunun yanı sıra:

• İl AFAD müdürlüklerinin koordinasyonunda mahalle ve apartman ölçekli topluluklara eğitim verilmektedir.
• E-Devlet üzerinden erişilebilen Afet Farkındalık Eğitimleri ile vatandaşlara çevrim içi modüller sağlanmaktadır.
• Öğretmenler, kamu personeli ve özel sektör çalışanlarına yönelik modül tabanlı eğitimler düzenlenmektedir.

Çök, kapan, tutun yöntemi, bireyin bulunduğu ortamda deprem anında hızlı ve etkili bir biçimde tepki verebilmesini sağlayan, sistematik bir afet davranış biçimidir. Uygulama kolaylığı, eğitilebilirliği ve çok çeşitli mekânlarda kullanılabilirliği nedeniyle Türkiye’de afet eğitim sisteminin temel yapıtaşlarından biri hâline gelmiştir.

Bu yöntemin toplum genelinde bilinçle uygulanabilmesi için:

• Eğitimlerin sürekli ve yaygın olması,
• Tatbikatların tüm toplumsal katmanlara ulaşması,
• Görsel ve işitsel materyallerle desteklenmiş çok kanallı iletişim stratejileri geliştirilmesi,
• Kamu–özel sektör iş birliğinin güçlendirilmesi önem arz etmektedir.