Concorde yanılgısı, karar verme süreçlerinde sıkça gözlemlenen, bireylerin veya kurumların daha önce yaptıkları yatırımları gerekçe göstererek artık ekonomik veya mantıklı olmayan bir projeyi sürdürme eğilimini tanımlar. Bu durum, ekonomi ve psikoloji literatüründe “batık maliyet yanılgısı” (sunk cost fallacy) olarak bilinen kavramın özgül bir yansımasıdır. Concorde yanılgısı, adını Birleşik Krallık ile Fransa’nın birlikte geliştirdiği Concorde süpersonik yolcu uçağı projesinden almıştır. Bu proje, sürdürülemez maliyetlere ve düşük ekonomik getirisine rağmen, geçmişte yapılan harcamaların “boşa gitmemesi” amacıyla devam ettirilmiştir.

Tarihsel Arka Plan

Bu yanılgının isim kaynağı olan Concorde projesi, Birleşik Krallık ve Fransa’nın 1960’lı yıllarda başlattığı ortak bir havacılık girişimidir. Teknik anlamda başarılı bir süpersonik uçak geliştirilmiş; ancak proje ekonomik yönden ciddi zararlar doğurmuştur. Yüksek geliştirme maliyetleri, sınırlı yolcu kapasitesi, yoğun yakıt tüketimi ve çevresel düzenlemeler nedeniyle uçağın ticari getirisi beklentileri karşılamamıştır. Buna rağmen, geçmişte yapılan yatırımların büyüklüğü nedeniyle taraflar projeyi iptal etmek yerine sürdürmeyi tercih etmiştir. Bu durum, ileride ekonomik karar verme literatüründe “Concorde yanılgısı” teriminin doğmasına neden olmuştur.

Bilişsel Temeller ve Psikolojik Dinamikler

Concorde yanılgısı, bilişsel psikolojide özellikle “tutarlılık arzusu”, “kayıptan kaçınma” ve “duygusal sahiplik” gibi kavramlarla açıklanır. İnsan zihni, daha önce savunduğu ya da yatırım yaptığı bir projeyi yarıda bırakma fikrine direnç geliştirir. Harcanan kaynakların geri dönmeyeceğini bilse bile, kişi ya da kurumlar kararın sürdürülebilirliği yönünde irade sergiler. Bu durum, kararların gelecekteki faydadan ziyade geçmişteki harcamalar üzerinden şekillendiği irrasyonel bir sürece dönüşür.

Özellikle kayıptan kaçınma eğilimi, kişilerin daha önce yaptıkları yatırımı “kayıp” olarak görmemek adına daha fazla yatırım yapmalarına neden olur. Bu psikolojik direnç, sosyal statü kaygısı, kamuoyu baskısı ya da prestij gibi dışsal unsurlarla birleştiğinde daha da güçlenir. Organizasyonel yapılarda ise bu etki, yönetim kademelerinde yer alan bireylerin geçmiş kararlarına olan kişisel bağlılıkları nedeniyle daha yaygın ve sistematik bir hal alır.

Davranışsal Ekonomi ve Hayvan Modelleri

Concorde yanılgısı, davranışsal ekonomi literatüründe rasyonel beklenti teorilerinin bir istisnası olarak değerlendirilir. İlginç bir biçimde, hayvanlar üzerinde yapılan karşılaştırmalı deneyler, bazı türlerin bu tür yanılgılara insanlardan daha az yatkın olduğunu göstermiştir. Özellikle güvercinler ve bazı primat türleri üzerinde yürütülen deneylerde, hayvanların geri dönülemez yatırım yaptığı bir ortamda, fırsat maliyeti düşük bir alternatif sunulduğunda yeni tercihlere yöneldiği gözlemlenmiştir. Bu durum, insan zihninin sosyal bağlamlar ve uzun vadeli stratejik planlama gibi faktörler nedeniyle daha kompleks ancak daha irrasyonel yapılar geliştirebileceğini ortaya koymaktadır.

Psikopatoloji ile İlişki ve Bireysel Farklılıklar

Batık maliyet yanılgısı ile psikolojik semptomlar arasındaki ilişkiyi inceleyen araştırmalar, bu yanılgının sadece ekonomik bir karar hatası olmadığını, aynı zamanda psikopatolojik bir belirti olabileceğini ortaya koymuştur. Özellikle depresyon, anksiyete bozukluğu ve dürtü kontrol sorunları olan bireylerin batık maliyet etkisine daha fazla maruz kaldığı görülmektedir. Bu bireylerin, geçmişteki çaba ve acıyı “değerli” kılma eğiliminde olduğu, bu nedenle yardım alma ya da alternatif çözümleri değerlendirme süreçlerinde gecikme yaşadığı belirlenmiştir.

^{Concorde Yanılgısı Temsili (Yapay Zeka Yardımıyla Oluşturulmuştur)}

Yaş, gelir düzeyi ve eğitim gibi demografik değişkenler de bu yanılgıya olan yatkınlıkta rol oynamaktadır. Genç bireyler, düşük gelir grupları ve ekonomik okuryazarlığı düşük olan kişiler, geçmiş yatırımları “telafi etme” dürtüsüyle daha irrasyonel kararlar alabilmektedir.

Teknolojik Müdahale ve Kurumsal Çözümler

Concorde yanılgısından korunmanın yollarından biri karar alma süreçlerinin teknoloji aracılığıyla otomatikleştirilmesidir. Bilgi teknolojileri destekli karar destek sistemlerinin, duygusal bağlılık ya da sosyal statü baskısı gibi faktörlerden etkilenmeden işlem yapması, bu yanılgının etkisini azaltabilir. Özellikle açık artırma ve yatırım platformlarında yapılan deneysel çalışmalarda, kararların yazılım sistemlerine devredilmesinin irrasyonel devam kararlarını önemli ölçüde azalttığı saptanmıştır.

Kurumsal yapılarda ise, belirli aralıklarla dış değerlendirme mekanizmalarının işletilmesi, proje yönetiminde “önceden tanımlı çıkış stratejilerinin” belirlenmesi ve yöneticilere davranışsal ekonomi temelli eğitimler verilmesi, bu yanılgıya karşı savunma mekanizmaları olarak önerilmektedir.

Kamu Politikaları ve Toplumsal Yansımalar

Concorde yanılgısının en tehlikeli biçimi, kamu politikalarında gözlemlenir. Devletlerin büyük ölçekli projelere yaptığı yatırımların prestij, kamuoyu baskısı ya da siyasi getiri gibi gerekçelerle sürdürülmesi, kamu kaynaklarının etkin kullanılmamasına neden olur. Başarısızlığı öngörülebilen projelerin iptal edilmemesi; sadece finansal değil, sosyopolitik riskleri de beraberinde getirir. Bu bağlamda, devletlerin stratejik yatırımlarını nesnel göstergelere dayandırması, dış denetime açık hale getirmesi ve geçmiş yatırımların psikolojik etkisini sınırlandıracak kurumsal refleksler geliştirmesi gereklidir.

Bireysel Yaşamda Görünüm ve Günlük Kararlarla İlişkisi

Gündelik yaşamda da Concorde yanılgısı sıkça karşımıza çıkar. Zaman ve para harcanmış bir kurs, artık faydalı görülmese de “boşa gitmesin” düşüncesiyle tamamlanır. Beğenilmemiş bir yemek, ücret ödendiği için zorla tüketilir. Yarım bırakılmış bir kitap ya da film, daha fazla zaman harcanarak bitirilmeye çalışılır. Bu davranışlar ekonomik olarak küçük çaplı gibi görünse de, uzun vadede bireyin zamanını, enerjisini ve yaşam kalitesini doğrudan etkiler.

Concorde yanılgısı, bireysel, kurumsal ve kamusal düzeyde karar alma süreçlerini etkileyen, çok katmanlı ve yaygın bir bilişsel çarpıtmadır. Geçmiş yatırımlara psikolojik olarak bağlılık geliştirilmesi, kararların nesnel temellere dayandırılmasını engellemekte; bu da zaman, para ve kaynak israfına neden olmaktadır. Hayvan davranışlarıyla karşılaştırmalı deneysel veriler, psikopatolojik belirtilerle ilişki ve teknolojik müdahalelerin etkisi, bu yanılgının yalnızca ekonomik bir olgu değil; aynı zamanda evrimsel, psikolojik ve toplumsal bir yapı olduğunu göstermektedir.

Bu nedenle, Concorde yanılgısından korunmak yalnızca bireysel farkındalıkla değil; aynı zamanda eğitim, teknoloji entegrasyonu, karar destek sistemleri ve kurumsal mekanizmalarla sağlanabilir. Davranışsal ekonomi, psikoloji ve yönetim bilimlerinin bu konu üzerindeki çokdisiplinli çalışmaları, daha sağlıklı karar verme sistemlerinin inşasında önemli bir rehber işlevi görmektedir.