Delibal (İng. Mad Honey), Ericaceae ve Sapindaceae familyalarına ait bazı bitkilerin, özellikle Rhododendron ponticum (mor çiçekli ormangülü) ve Rhododendron luteum (sarı çiçekli ormangülü) türlerinin nektarlarından bal arılarının topladığı nektarın işlenmesiyle oluşan doğal bir bal türüdür. Bu bitkilerin nektarında bulunan grayanotoksin adlı nörotoksik bileşikler, delibalın toksik özelliğini kazandırmaktadır.

^{Mor Çiçekli Orman Gülü Bitkisine Ait Görsel (AA)}

Botanik Kaynağı ve Yayılış

Delibalın başlıca kaynağını oluşturan Rhododendron türleri, Fundagiller (Ericaceae) familyasına aittir. Bu türler nemli, asidik ve organik madde bakımından zengin topraklarda yetişir. Yaprakları spiral dizilişli, çiçekleri kampanulat ya da zigomorfik yapıdadır. Türkiye'de özellikle Karadeniz Bölgesi'nde doğal olarak yetişen R. ponticum ve R. luteum, delibal üretiminde toksik potansiyel taşıyan iki temel türdür. Yerel halk tarafından bu bitkilere sırasıyla “mor ağu” ve “sarı ağu” denir. Bu türlerin yayılımı kıyıdan yüksek rakımlı dağlık alanlara kadar geniş bir ekolojik aralıkta görülür.

Kimyasal Bileşimi ve Toksisite

Delibalın toksik etkisinden sorumlu olan ana bileşik grayanotoksinlerdir. Grayanotoksinler, azot içermeyen, polihidroksilli siklik diterpenlerdir ve lipofilik özellik gösterirler. En yaygın üç tipi grayanotoksin I (GT-I), II (GT-II) ve III (GT-III) olup, özellikle GT-I’in kardiyotoksik etkileri belirgindir. Bu toksinler hücre zarlarında voltaj bağımlı sodyum kanallarına bağlanarak bu kanalların sürekli açık kalmasına neden olur. Bu da uyarılabilir hücrelerde (sinir ve kas hücreleri) sürekli bir depolarizasyona ve işlev bozukluğuna yol açar.

Tarihçe

Delibala ilişkin bilinen en eski yazılı kayıt, M.Ö. 401 yılına tarihlenen Ksenofon’un Anabasis adlı eserinde yer almaktadır. Ksenofon, Pontus bölgesinden geçerken askerlerinin yerel bir bal türü tükettikten sonra bilinç değişiklikleri ve geçici felç benzeri belirtiler yaşadığını bildirmiştir. M.Ö. 67 yılında Romalı General Pompey’in askerleri de benzer şekilde, bölgede düşmanlar tarafından bilinçli olarak bırakılan ballarla zehirlenmiş ve saldırıya uğramışlardır. Bu olaylar, delibalın antik çağlardan beri bilindiğini ve zaman zaman biyolojik silah gibi kullanıldığını göstermektedir.

Coğrafi Dağılım ve Üretim

Delibal, Türkiye’nin Doğu Karadeniz Bölgesi dışında Nepal, Japonya, Brezilya, Kuzey Amerika’nın bazı bölgeleri ve Avrupa’nın sınırlı alanlarında da üretilmektedir. Türkiye’de üretim özellikle vadilerle çevrili alanlarda yapılır; çünkü Kafkas arısı gibi yerel arı türleri sınırlı uçuş alanına sahiptir ve belirli bitki florasına bağımlıdır. Bu durum, balın hangi bitkilerden üretildiğini anlamada kolaylık sağlar. Bu bağlamda Karadeniz Bölgesi'nde arıcılık ile coğrafya arasında sıkı bir ilişki vardır.

^{Delibal Üretimine Ait Görsel (AA)}

Fiziksel Özellikleri

Delibal genellikle koyu kahverengi renkte olup geç kristallenir. Isıtıldığında toksik etkisi azalabilir. Bu nedenle zehirlenmeler genellikle taze bal tüketimiyle ilişkilidir. Yerel halk arasında delibal, acı tadı ve boğazda bıraktığı yanma hissi nedeniyle "acı bal" veya "tutar bal" olarak da adlandırılır.

Kullanım Alanları ve Geleneksel Uygulamalar

Delibal bazı bölgelerde geleneksel tıpta; hipertansiyonun kontrolü, mide-bağırsak sistemi rahatsızlıkları, cinsel işlev bozuklukları ve zaman zaman diyabetin yönetimi gibi amaçlarla kullanılmaktadır. Ayrıca bağışıklık sistemini destekleyici ve afrodizyak etkisi olduğu da yöresel inançlar arasında yer almaktadır. Bilimsel temelli araştırmalar bu iddiaları desteklemede yetersizdir ve toksik etkiler nedeniyle kontrollü tüketimi önerilmektedir.

Zehirlenme Belirtileri ve Klinik Bulgular

Delibal tüketimine bağlı zehirlenme vakalarında en sık gözlenen bulgular şunlardır:

• Baş dönmesi, sersemlik, halsizlik
• Bulantı, kusma, kramp tarzı karın ağrısı
• Aşırı terleme, tükürük artışı
• Görme bulanıklığı, geçici körlük, çift görme
• Bradikardi (düşük kalp hızı), hipotansiyon (düşük kan basıncı)
• Bilinç bulanıklığı, senkop, konfüzyon
• Nadir durumlarda atriyal fibrilasyon, tam atriyoventriküler blok, asistoli, geçici iskemik atak ve hepatotoksisite

Semptomlar genellikle bal tüketiminden 1 ila 3 saat sonra başlar ve çoğu durumda 24 saat içinde kendiliğinden sonlanır. Klinik tablo tüketilen bal miktarına ve bireysel duyarlılığa bağlı olarak değişiklik gösterebilir.

Tanı ve Ayırıcı Tanı

Tanı genellikle öykü ve klinik belirtilerle konur. Grayanotoksinlerin biyolojik sıvılardaki varlığı sıvı kromatografi-kütle spektrometrisi (LC-MS/MS) yöntemiyle belirlenebilir. Ayrıca mikroskobik incelemeyle bal örneğinde Rhododendron polenlerinin saptanması tanıya yardımcıdır.

Tedavi ve Klinik İzlem

Delibal zehirlenmesi vakalarının çoğu semptomatik tedavi ile iyileşir. Temel müdahaleler şunlardır:

• İlaç tedavisi (uzman hekimlerce)
• Elektrokardiyografik monitörizasyon
• Ağır vakalarda geçici pacemaker uygulaması gerekebilir, ancak nadirdir.

Gözlem süresi vakaya göre değişmekle birlikte 6–24 saat arasıdır. Hafif zehirlenmelerde ayaktan tedavi mümkündür.

Halk Sağlığı Açısından Değerlendirme

Delibal, alternatif tıp uygulamaları kapsamında geleneksel olarak kullanılmakta olup, bilinçsiz tüketimi nedeniyle ciddi sağlık sorunlarına yol açabilmektedir. Bu bağlamda, özellikle üretim bölgelerinde halkın toksik etkiler konusunda bilgilendirilmesi ve olası semptomların tanınması önem taşımaktadır. Son yıllarda delibal zehirlenmesine ilişkin olguların büyük çoğunluğu Türkiye’den bildirilmiştir.

Delibal, doğal bir arı ürünü olmasına karşın, içerdiği grayanotoksinler nedeniyle tüketildiğinde ciddi toksik etkilere yol açabilmektedir. Tarihsel olarak belgelenmiş ve coğrafi olarak sınırlı alanlarda üretilen bu bal türü, hem geleneksel tıp uygulamaları hem de toksikoloji açısından bilimsel araştırmaların odağında yer almaktadır. Koruyucu sağlık hizmetleri, halk eğitimi ve klinik tanı yaklaşımları bu konuda bütüncül bir yaklaşım geliştirilmesini gerektirmektedir.

"Uyarı: Bu maddede yer alan içerik, yalnızca genel ansiklopedik bilgi amacı taşımaktadır. Buradaki bilgiler tanı koyma, tedavi etme ya da tıbbi yönlendirme amacıyla kullanılmamalıdır. Sağlıkla ilgili konularda karar vermeden önce mutlaka bir hekime veya uzman sağlık personeline danışmanız gerekmektedir. Bu bilgilerin tanı veya tedavi amacıyla kullanılması sonucunda doğabilecek durumlardan madde yazarı ve KÜRE Ansiklopedi herhangi bir sorumluluk kabul etmez."