Deli bal, Karadeniz Bölgesi’nin sahil kesimlerinde doğal olarak yetişen Fundagiller (Ericaceae) familyasından Rhododendron ponticum ve Rhododendron luteum türlerinin çiçek nektarlarının bal arıları tarafından toplanması, dehidre edilip olgunlaştırılmasıyla elde edilen, yüksek oranda grayanotoksin içeren doğal bir bal türüdür. Halk arasında “acı bal” veya “tutar bal” adlarıyla da bilinir. Bu balın ayırt edici özelliği, içerdiği grayanotoksin maddesinin sinir ve kas sistemine doğrudan etki ederek tüketim sonrası çeşitli zehirlenme belirtilerine yol açabilmesidir.

^{Deli Bal (AA)}

Bu bal türü başta Kastamonu, Artvin, Rize, Trabzon, Ordu ve Giresun çevresinde olmak üzere Karadeniz'in sahil kuşağında üretilmektedir. Üretim, orman güllerinin yılda yalnızca 15–20 gün çiçek açtığı kısa döneme bağlıdır.

Botanik Özellikleri

Ormangülleri (Rhododendron spp.), Çin, Tibet, Nepal, Burma, Yeni Gine, Avrupa ve Kuzey Amerika gibi bölgelerde yayılış gösteren, yaklaşık 700 türden oluşan çalı ve ağaç formunda bitkilerdir. Türkiye’de R. ponticum, R. luteum, R. caucasicum, R. smirnovii ve R. ungernnii olmak üzere beş tür ve bunlara bağlı 12 takson bulunmaktadır. Halk arasında ağu, komar gibi adlarla bilinen orman gülleri, Batı’dan Doğu Karadeniz’e kadar uzanan orman açıklıklarında ve sahil ormanlarında doğal olarak yetişmektedir.

^{Orman Gülü Üzerinde Bal Toplayan Arılar (AA)}

Grayanotoksinler ve Etki Mekanizması

Grayanotoksinler, Rhododendron türlerinde bulunan nörotoksik bileşiklerdir. Hücre zarındaki voltaj bağımlı sodyum kanallarına bağlanarak bu kanalların kapanmasını engellerler. Bu durum hücresel düzeyde sürekli uyarılmaya ve sinirsel iletimin bozulmasına yol açar. Aşırı Na⁺ girişi nedeniyle kalıcı depolarizasyon meydana gelir ve bu da başta sinir ve kas hücrelerinde olmak üzere ciddi fizyolojik etkiler doğurur.

^{Ormangülleri (AA)}

Toksik Özellikleri ve Etkileri

Deli bal, içerdiği yüksek orandaki grayanotoksin nedeniyle belli miktarın üzerinde tüketildiğinde zehirlenmeye yol açabilir. Zehirlenme belirtileri arasında ciltte ve boğazda yanma, baş dönmesi, baş ağrısı, vertigo, bulantı, kusma, ishal, nabız düşüklüğü (bradikardi), hipotansiyon, halüsinasyon, geçici körlük, bilinç bulanıklığı ve koma yer alır. Aşırı tüketim durumunda koma veya ölüm gibi ciddi sonuçlar doğurabilir.

Deli Bal Zehirlenmesi Vaka Bildirimleri

Deli bal zehirlenmesi, Rhododendron türlerine ait bitkilerden elde edilen nektarla üretilen balın içerdiği grayanotoksinler nedeniyle ortaya çıkan, potansiyel olarak ciddi ancak genellikle kendini sınırlayan bir toksikolojik durumdur. Bu olgu, Türkiye başta olmak üzere deli bal üretiminin yaygın olduğu bölgelerde sağlık sistemleri tarafından sıklıkla rapor edilmiştir.

Tarihî ve Kültürel Yeri

Deli balın zehirleyici özellikleri antik dönemlerden bu yana bilinmektedir. Ksenophon, Strabon ve Plinius gibi antik kaynaklarda Karadeniz sahilinde, özellikle Pontus bölgesinde Romalı askerlerin deli bal tüketimi sonucu sarhoşluk, bilinç kaybı ve geçici felç yaşadıkları aktarılır. M.Ö. 67 yılında Pontus Kralı VI. Mithridates, Romalı general Pompeius’un ordusuna karşı biyolojik silah olarak deli bal kullanmış ve askerleri etkisiz hale getirerek büyük bir zafer kazanmıştır. Bu olay tarih literatüründe ilk biyolojik silah kullanımı olarak kaydedilir.

Popüler Kültürde Kullanımı

Deli bal, modern dönem sanat eserlerinde de işlenmiştir. 2009 yapımı Sherlock Holmes filminde Lord Blackwood’un ölmeden önce deli bal tüketip, nabzını yavaşlatarak ölü taklidi yaptığı anlatılır. Sherlock Holmes, olayı çözerken "Bu bal, Türkiye'nin Karadeniz bölgesinde yetişen deli baldır, uyutur ve nabzı düşürür." diyerek zehirli balın etkilerini açıklar. Ayrıca 2023 yapımı "Venedik’te Cinayet" filminde de Türkiye’den getirilen deli balın etkileri konu edilmiştir.

^{Sherlock Holmes (2009) Filmi Deli Bal Sahnesi (YouTube)}

Tıbbi ve Halk Arasındaki Kullanımı

Deli bal, Doğu Karadeniz’de halk arasında gastrit, mide ülseri, kabızlık, hipertansiyon, bronşit, boğaz iltihabı gibi rahatsızlıkların tedavisinde kullanılmaktadır. Antibakteriyel ve antioksidan özellikler taşıdığına dair bazı bilimsel bulgular da vardır. Özellikle pandemi sürecinde, bağışıklık sistemini desteklediği düşüncesiyle tüketimi artmıştır. Fakat uzmanlar, kontrolsüz kullanımın tehlikeli olabileceğini vurgulamaktadır.

Üretim Durumu

Deli bal, kısa çiçeklenme dönemi, iklim ve yağış koşullarına bağlı olarak her yıl sınırlı miktarda üretilmektedir. Kastamonu ve çevresinde yıllık birkaç ton civarında deli bal üretimi yapılır. Yoğun yağış üretimi azaltırken, kuru mevsimlerde verim artmaktadır.