Hatila balı, Artvin ilinin Merkez ilçesi sınırları içinde yer alan Hatila Vadisi’nde üretilen ve menşe adı tesciliyle korunan bir baldır. Üretim alanı, relikt ve endemik bitki türleriyle zenginleşmiş 1.349’dan fazla bitki çeşidinin bulunduğu Hatila Vadisi ekosistemini kapsar. Kafkas arısı ve Kafkas melezi ırklarıyla geleneksel yöntemlerle üretilen bu bal, amber ve sarı tonlarındaki berrak görünümü, yutulduğunda boğazda bıraktığı hafif yanma hissi ve akışkan yapısıyla tanınır. İçeriğinde maydanozgiller, kayıngiller, baklagiller, fundagiller, gülgiller, zeytingiller ve ıhlamurgiller gibi çeşitli bitki familyalarına ait polenler bulunur.
Coğrafi ve Ekolojik Özellikler
Hatila balının üretildiği alan, Artvin ili Merkez ilçesine bağlı Taşlıca Köyü’nün (eski adı Hatila) bulunduğu Hatila Vadisi’dir. 1994 yılında Milli Park sınırları içerisine dâhil edilen bu bölge, zengin bitki örtüsü ve topoğrafik çeşitliliğiyle öne çıkar. Vadinin morfolojik yapısı, litolojik farklılıklara bağlı olarak oluşan eğim kırıkları ve şelaleler sayesinde, orta ve yukarı vadide son derece yoğun bir vejetatif örtünün gelişmesine olanak tanımıştır. Bölgenin bitki örtüsü relikt karakter taşıyan ve endemik türleri de içeren bir yapıdadır. Vadide 1.349’dan fazla bitki türü ve çeşidi kaydedilmiştir. Bitki örtüsündeki bu çeşitlilik, arıcılık faaliyetlerine ve bal üretiminin niteliklerine doğrudan etki etmektedir.
Hatila Vadisi’nin yerleşim yerlerinden büyük ölçüde izole yapısı, balın bileşiminde belirgin nitelikler kazandırmaktadır. Özellikle vadiye özgü relikt bitki toplulukları, balda özgün prolin ve nem değerlerinin oluşumuna katkı sağlar.
Arıcılık Geleneği ve Üretim Süreci
Hatila Vadisi’nde arıcılık faaliyetlerinin yaklaşık üç yüzyıllık bir geçmişi bulunmaktadır. Bölgede bal üretimi, geleneksel yöntem ve araçlar kullanılarak sürdürülmektedir. Hatila balı üretiminde esas olarak Kafkas arısı ile Kafkas melezi ırklar tercih edilir.
Arıcılık Yapıları
Vadide bal üretiminde kullanılan arıcılık yapıları iki temel tipe ayrılır:
- Doğal kaya oyuklarına sabitlenmiş mekânlar: Ahşap destekler kullanılarak kayalıklara yerleştirilen geleneksel arı barınaklarıdır.
- Ahşap arılıklar: Kestane ağacından yapılmış, iki katlı, çantı tekniğinde inşa edilmiş ve semerdem çatılı “nalya” tipindeki yapılar, bölgeye özgüdür. Bu yapıların alt katı malzeme deposu olarak kullanılırken, üst kat yalnızca arılar için tahsis edilmiştir.
Bitkisel Kaynaklar ve Polen İçeriği
Hatila balının bitkisel kaynağı oldukça çeşitlidir. Balda, başlıca şu bitki familyalarının polenleri bulunur:
- Apiaceae (maydanozgiller)
- Fagaceae (kayıngiller)
- Fabaceae (baklagiller)
- Ericaceae (fundagiller)
- Rosaceae (gülgiller)
- Oleaceae (zeytingiller)
- Tiliaceae (ıhlamurgiller)
Bu çeşitlilik, balın kimyasal ve duyusal niteliklerini belirlemede önemli rol oynar.
Üretim Takvimi ve Bakım Süreçleri
İlkbahar Bakımı
Mart ayında başlayan ilkbahar dönemi bakımında hava sıcaklığının en az 13°C olması beklenir. Arılar doğal olarak petekleri temizlerken, kovan altlarında oluşan mum ve toz kalıntıları temizlenir. Varroa gibi parazitlerin kontrolü yapılır. Kovanlarda bal stoğu yetersizse, eksiklik arı keki ile karşılanır. Arı keki mümkün olduğunda arının kendi balından hazırlanır. Nisan ayında kovan içi popülasyon yeterli seviyeye ulaştığında, kovanlar bal üretimi için hazırlanır.
Yaz Dönemi
Mayıs sonunda bala gidecek arılar belirlenir. Sağım zamanına kadar arılara ek besleme veya ilaçlama yapılmaz. İklim koşullarının (özellikle bahar yağmurlarının) yoğunluğu nedeniyle kovanlarda nem artışı görülebilir; bu durumda izolasyon önlemleri alınır. Hasat dönemi Temmuz’un üçüncü veya dördüncü haftasında başlar ve Ağustos’un ilk haftasında tamamlanır. Hasat için ideal zaman, çerçevelerin tamamı veya en az 2/3’ünün sırlanmış ve balın olgunlaşmış olduğu evredir.
Sonbahar Bakımı
Sonbaharda, ana arı kontrolü, bal stoku değerlendirmesi ve kovan daraltma işlemleri yapılır. Kovanlar, vadi içinde güneş görmeyen bölgelere alınır. Kışlatma açık alanda gerçekleştirilir ve kovan üst örtülerinin sağlam olması sağlanır. Kovan ön kısmı güney yönüne çevrilir. Kovanlar genellikle 50 cm yükseklikte sehpalar üzerinde tutulur.
Hasat ve Süzme Süreci
Hasat edilen peteklerin süzme işlemi, Tarım ve Orman Bakanlığı mevzuatına uygun biçimde yürütülür. İşlem kapalı ve hijyenik ortamda gerçekleştirilir. Süzülen bal, dinlendirme tanklarında 3 gün bekletilerek homojen bir yapı kazanır ve kabarcıklar ile büyük partiküller çökertilerek ayrılır.
Ambalajlama ve Depolama
Dinlendirilen bal, gıda ile temasa uygun kaplara doldurulur. Etiketleme, Türk Gıda Kodeksi Bal Tebliği ve ilgili mevzuata uygun şekilde yapılır. Ürün, dolum noktasından tüketiciye ulaşana kadar kuru, temiz, kokusuz alanlarda, doğrudan güneş ışığından korunarak ve 25°C’nin altında muhafaza edilir.
Fiziksel ve Kimyasal Özellikler
Hatila balının temel fiziksel ve kimyasal özellikleri şunlardır:
- Elektriksel iletkenlik (en fazla): 0,8 mS/cm
- Fruktoz + Glukoz miktarı (en az): 60 g/100g
- Nem (en fazla): %20
- Prolin (en az): 300 mg/kg
- Diastaz sayısı (en az): 8
- pH: 3,5 – 5,5
- Serbest asitlik (en fazla): 50 meq/kg
- Baldaki protein ve bal δ¹³C değerleri farkı: –1,0 veya daha pozitif
- C4 şeker oranı (en fazla): %7
Duyusal Özellikler
Hatila balı, polen çeşitliliğine bağlı olarak amber ve sarı tonlarında bir renge sahiptir ve berrak görünür. Yutulduğunda boğazda hafif yanma hissi bırakır. Yapısı akışkan olup, saklama koşullarına bağlı olarak süzme ballar krema formunda kristalleşebilir.
Denetim ve Kontrol Mekanizması
Hatila balının üretim ve pazarlama süreçleri, Sınırlı Sorumlu Taşlıca Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi koordinasyonunda, Artvin İl Tarım ve Orman Müdürlüğü, Artvin Çoruh Üniversitesi Orman Fakültesi, Artvin Ticaret ve Sanayi Odası ve Artvin Belediyesi temsilcilerinin yer aldığı en az üç kişiden oluşan bir denetim mercii tarafından gözetlenir. Denetimler yılda en az bir kez gerçekleştirilir. Şikâyet veya ihtiyaç hâlinde ek denetimler yapılır. Yapılan denetimler, 6769 Sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu uyarınca raporlanır ve Türk Patent ve Marka Kurumu’na sunulur.
Denetimler sırasında:
- Bal akımı ve hasat döneminde konaklama alanlarının uygunluğu,
- Arı bakım ve besleme uygulamaları,
- Zararlılarla mücadele yöntemleri,
- Balın duyusal, kimyasal ve fiziksel özelliklerinin uygunluğu,
- Muhafaza, depolama, taşınma koşulları ve mevzuata uygunluğu,
- "Hatila Balı" ibaresi ve menşe adı ambleminin kullanımı,
gibi unsurlar kontrol edilir. Şüphe hâlinde nem, prolin, HMF gibi analizler yapılmak üzere bal numunesi alınır. Denetim sırasında gerektiğinde kamu veya özel kuruluşlardan hizmet alınabilir. Üretim alanındaki aktif bitki çeşitliliği ve kovan kapasiteleri kayıt altına alınarak denetim planı oluşturulur.
