Trabzon kazaziyesi, çok ince çekilmiş altın veya gümüş tellerin ibrişim (ipek) ya da naylon iplik üzerine sarılması ve çeşitli geleneksel örgü teknikleriyle süs eşyalarına dönüştürülmesiyle oluşturulan bir el sanatıdır. Bu üretim şekli, menşe adı olarak tescillenmiş bir coğrafi işaret olup 9 Kasım 2017 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescil edilmiştir. Başvuru 08 Kasım 2016 tarihinde gerçekleştirilmiş, tescil başvurusu ise “Trabzon Kuyumcular ve Saatçiler Esnaf Odası” tarafından yapılmıştır. Coğrafi sınırı Trabzon ili ile sınırlıdır.

^{Trabzon Kazaziyesi (Yapay Zekâ ile Oluşturulmuştur)}

Tanım ve Malzeme Özellikleri

Trabzon kazaziyesi; 0,08–0,18 mm kalınlığındaki (80–180 mikron) 24, 22, 18 veya 14 ayar altın ve 925 ayar gümüş tellerin çıkrık yardımıyla ibrişim ya da naylon iplik üzerine sarılması sonucu oluşan telin, farklı örgü teknikleri ile şekillendirilmesi esasına dayanır. Bu yöntemle elde edilen teller, saç teli kalınlığına getirilir. Sarım işlemi sıkı ve yay şeklinde olur. Telin kalınlığı, kaç kat ipliğe sarıldığına bağlı olarak değişir ve asgari 0,3 mm olur. Sarılmış tel, çeşitli takı ve süs eşyalarının yapımında kullanılır. Uygulama tamamen el işçiliğine dayanır ve kaynak işlemi kullanılmaz.

Kullanım Biçimi

Trabzon kazaziyesi ürünlerinde, coğrafi işaretin baş harfleri olan “TK” damgası veya bu ibareyi taşıyan bir etiketin görünür şekilde yer alması zorunludur. “TK” damgası taşıyan ürünlerde etiket aranmaz. Etiketlerde üretici adı, kullanılan malzemenin cinsi ve ayarı ile ürünün Trabzon kazaziyesi tekniğiyle yapıldığına dair bilgi yer almalıdır.

Tarihsel Arka Plan

Kazazlık sanatı Osmanlı İmparatorluğu döneminde Anadolu’nun farklı bölgelerinde varlık göstermiştir. Ancak Cumhuriyet sonrasında sadece Trabzon’da süreklilik kazanmıştır. 1461 yılında Trabzon’un Osmanlı topraklarına katılmasıyla birlikte Gümüşhane’den çıkarılan ham gümüşün Trabzon Limanı’ndan sevk edilmesi ve Trabzon’un ticari konumu, kuyumculuğun gelişiminde etkili olmuştur. Bu dönemde Trabzon’da şehzade olarak bulunan Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman’ın kuyumcu atölyelerinde çalıştığı bilinmektedir.

16. yüzyıla tarihlenen bazı ürünlerde kazazlık tekniklerine rastlanmaktadır. Evliya Çelebi’nin seyahatnâmelerinde Trabzon kuyumcularının ürettikleri süs eşyalarının Osmanlı Sarayı’na ulaştığı belirtilmiştir. 1600’lü yıllara ait bir mahkeme kaydında "Kazalar Çarşısı" olarak anılan kuyumculukla ilgili bir ticaret alanının bulunduğu ve mülkiyetinin Gülbahar Hatun Vakfına ait olduğu görülmektedir. 1750’li yıllarda vefat eden bir kazaz ustasının terekesinde kazaziye üretiminde kullanılan ipek ve ibrişim kayıtlara geçmiştir. 1869 yılında Fransız ressam Théophile-Louis Deyrolle'nin Trabzon’a ilişkin gravürlerinde kuyumcu esnafına yer verdiği, 1890’larda Şemseddin Sami’nin "Kamusü’l-Alam" adlı eserinde Trabzon’da kuyumculuğun iyi düzeyde olduğu bilgisi yer almaktadır.

Üretim Yöntemi

Trabzon kazaziyesi üretimi tamamen el işçiliğine dayanır. Üretim süreci şu şekildedir:

1. Tel Sarımı: Altın veya gümüş tel, çıkrık yardımıyla ibrişim veya naylon iplik üzerine sarılır.
2. Telin Kalınlaştırılması: Telin kalınlığı kullanılan iplik kat sayısına göre değişir ve sarım sonucunda esnek ve dayanıklı bir yapı kazanır.
3. Örgü Uygulaması: Kalınlaştırılmış tel, çeşitli örgü teknikleriyle dikiş iğnesi yardımıyla örülür.
4. Montaj ve Son İşlem: Üretilen parçalar, mumlanmış naylon iplik ve iğne ile dikilerek birleştirilir. Naylon iplik uçları çakmakla yakılarak temizlenir.

Araç ve Gereçler

Kazaziyede kullanılan başlıca araç ve malzemeler şunlardır:

• Çıkrık: Telin iplik üzerine sarılmasını sağlar.
• Tığ: Örgü işlemlerinde kullanılır.
• Sarmaşka / Sarmaçka: Ajur tekniğinde kullanılır.
• Gümüş / Altın tel ve naylon / ipek iplik: Temel malzemedir.
• Kargaburun: Telin geçmediği yerlerde düzeltme işlemi için kullanılır.
• Makas: Tüm aşamalarda gereklidir.
• Salyangoz Kabuğu Dişi: Perdahlamak amacıyla kullanılır.

^{Trabzon Kazaziyesi (Türk Patent)}

Temel Örgü Teknikleri

Kazaziye sanatında kullanılan başlıca örgü teknikleri şunlardır:

• Balık Sırtı Örgüsü: Zincir oluşturan temel örgüdür. 2–6 düğüm genişliğinde örülür. Çelik tel üzerine örülüp sonrasında tel çıkarılır.
• Ajur Örgü: 5 kat ipek veya naylon iplik üzerine 20–25 mikron gümüş tel sarılır. Özellikle kolye ve tespih püsküllerinde kullanılır.
• Kısa Sürgü: Tığ üzerinde örülür. Farklı teknikler arasında bağlantı kurar. Kafes yapısı basittir.
• Uzun Sürgü: Kısa sürgüye benzer ancak daha karmaşık kafes yapısı içerir. Bağlantı işlevi görür.
• Top Örgüsü: Ahşap veya plastik boncukların üzerine tel örülür. Kafesin düzgün kurulması zorunludur. Boşluk bırakılmamalıdır.
• Yeminli Sürgü: Geçmişte yalnızca birkaç aile tarafından bilinen bu teknik günümüzde eğitim kurumlarında öğretilmektedir.
• Şemse (Aşk Düğümü): Selçuklu motifleri ve gemici düğümünden esinlenmiştir. Takılarda kullanılır.

Ürün Yelpazesi

Başlangıçta kolye, küpe, bileklik ve tespih püskülü gibi ürünlerle sınırlı olan kazaziye uygulamaları günümüzde ayakkabı, çanta, kemer, muskalık, bardak altlığı gibi eşyalara da uygulanmaktadır. Süslemelerde farklı örgü teknikleri birlikte ya da tekil olarak kullanılabilir. Örnek ürünler arasında kamçı püsküller, başlık püskülleri, şal püskülleri, kol ve gömlek düğmeleri yer almaktadır.

^{Trabzon Kazaziyesi (Türk Patent)}

İşaretleme ve Etiketleme

Kazaziye ürünlerinde “TK” harflerinden oluşan bir damga ya da “TK” etiketi bulunmalıdır. “TK” damgası ürünün üzerine doğrudan uygulanırsa ayrıca etiket gerekmez. Etiket kullanıldığında üretici adı, malzemenin cinsi ve ayarı ile ürünün Trabzon Kazaziyesi olduğu bilgisi yer almalıdır.

TK damgası teknik ölçülerle tanımlanmıştır.

^{Trabzon Kazaziyesi,  “TK” damgası veya “TK etiketi” (Türk Patent)}

TK Damgası Teknik Özellikleri

• T harfinin üst çizgisi: 1 mm
• T harfinin sol çizgisi: 0,38 mm
• T harfinin sağ çizgisi: 0,48 mm
• T harfinin orta uzun çizgisi: 1,7 mm
• T harfinin alt çizgisi: 0,45 mm
• K harfinin orta uzun çizgisi: 1,8 mm
• K harfinin orta alt/üst çizgileri: 0,48 mm
• K harfinin sağ yukarı uzun çizgisi: 1 mm
• K harfinin sağ aşağı uzun çizgisi: 1,1 mm
• K harfinin sağ yukarı/aşağı kısa çizgileri: 0,50 mm

Denetim Mekanizması

Trabzon kazaziyesi ürünlerinin tescil koşullarına uygunluğunu denetlemekle görevli merci, Trabzon Kuyumcular ve Saatçiler Esnaf ve Sanatkârlar Odası koordinasyonunda oluşturulmuştur. Denetim sürecinde yer alan kurumlar şunlardır:

• T.C. Ortahisar Kaymakamlığı Halk Eğitim Merkezi
• Zübeyde Hanım Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi Müdürlüğü
• T.C. Milli Eğitim Bakanlığı Hayat Boyu Öğrenme Genel Müdürlüğü Trabzon Olgunlaşma Enstitüsü

Denetim yılda en az bir kez düzenli olarak ve şikâyet hâlinde gerçekleştirilmektedir. Raporlar Türk Patent ve Marka Kurumuna iletilir. Denetim kapsamında:

• Ustaların belgeleri,
• Ürünlerin kalite standartlarına uygunluğu,
• “TK” damgası veya etiketinin bulunup bulunmadığı,
• Üretim yöntemine uygunluk,
• Malzeme kalitesi ve ayarı,
• Araç gereçlerin uygunluğu,
• Etiket bilgilerinin doğruluğu,
• Tüketiciye yeterli bilgi verilip verilmediği gibi hususlar kontrol edilir.

^{Trabzon Kazaziyesi (Yapay Zekâ ile Oluşturulmuştur)}