Trabzon telkariye ve hasırı, Türkiye'nin Trabzon iline özgü geleneksel bir el sanatı olup altın ve gümüş tellerin ince işçilikle örülmesiyle elde edilen süs, takı ve ziynet eşyaları üretimini ifade eder. 22 Eylül 2006 tarihinde başvurusu yapılan ve mahreç işareti türünde tescillenen bu ürün grubu, Trabzon Kuyumcu ve Saatçiler Odası tarafından coğrafi işaret olarak tescil ettirilmiştir.

^{Trabzon Telkariye ve Hasırı (Yapay Zekâ ile Oluşturulmuştur)}

Kapsam

Coğrafi işaret, "Trabzon Telkariye ve Hasırı" adı altında; 22 ayar (916 milyem) altın ve 900 ayar gümüşten el işçiliğiyle üretilen aşağıdaki ürünleri kapsar:

• Altın ürünler: Bilezik, kolye (gerdanlık), küpe, yüzük
• Gümüş ürünler: Bilezik, kolye, gerdanlık, küpe, yüzük
• Gümüş süs eşyaları: Peçetelik, tepsi, kahve ve çay tabağı altlığı, mumluk, şekerlik ve benzeri objeler

Bu ürünler "Trabzon altın hasır yüzüğü" ve "Trabzon gümüş hasır yüzüğü" adı verilen setler hâlinde de üretilebilmektedir.

Malzeme Özellikleri

Üretimde kullanılan metallerin ayarı ve kimyasal özellikleri aşağıdaki gibidir:

• Altın: 916 milyem, 22 ayar. Bu oran 22 kısım altın ile 2 kısım bakır karışımı anlamına gelir. İsteğe bağlı olarak gümüş ile alaşım yapılabilir. Saf altın (24 ayar) 1000 milyemdir. Altının yoğunluğu 19,3 g/cm³, erime noktası 1063 °C, kaynama noktası 2966 °C’dir.
• Gümüş: 900 ayar gümüş kullanılmaktadır.

Altın, yüksek elektrik ve ısı iletkenliğine sahiptir, yüksek sıcaklıklarda matlaşmaz. Sadece "aqua regia" (HNO₃ + HCl) ile reaksiyona girer.

Üretim Metodu

Trabzon altın ve gümüş hasırı üretimi, temelde telkariye tekniğine dayalı bir el işçiliği sürecidir. Üretimde kullanılan temel malzemeler; 31–32 mikron kalınlığında altın veya gümüş tel, çifte (germe ve sıkıştırma aracı) ve çelik dikiş iğnesidir. Ürünlerde genellikle 22 ayar (916 milyem) altın ya da 900 ayar gümüş kullanılır. Tel hâline getirilen metal, ürünün türüne bağlı olarak 80–100 gramlık halkalar şeklinde hazırlanır. Bu teller, örücünün çalışabileceği uzunlukta kesilir; genellikle 100 ila 125 cm arası tercih edilir.

Örülecek hasırın sıra (veya kol) sayısına göre küçük üçgen halkalar oluşturulur. Bu halkalar, bir rulo kâğıt ya da kibrit çöpü etrafına 1–3 mm boyutlarında sarılarak elde edilir. Halkalar, örme işleminin temelini oluşturur. Sıra sayısı ile halka sayısı arasında sabit bir ilişki bulunur: örneğin 19 sıra için 18 halka, 5 sıra için 4 halka kullanılır.

Her halkanın içine çifte yardımıyla sırayla bir düz, bir ters olacak biçimde gerilerek ve sıkıştırılarak altı defa üçgen biçimli küçük tepeler oluşturulur. Örme sırasında, dolu bırakılan tepecikler bir yönden doldurulur, daha sonra ters yönde boş kalanlar tamamlanarak tüm halkalarda örüntü oluşturulur. Bu işlem altı tekrar şeklinde uygulanır. Bu aşamada kullanılan teknik, hasır örgüsünün dengeli eğimini sağlamak için yapılır. Örme işlemi sırasında 32 mikron tel, oluşturulan üçgen tepeciklerin arasından ve içinden geçirilir. Örgünün yapısı çifteyle sıkıştırılarak ve gerilerek sağlamlaştırılır. Sıkı örülen yapılarda zamanla tel geçişi zorlaşabilir. Bu durumda normal bir çelik dikiş iğnesi ile üçgen tepeciklerin uç kısımlarında delik açılarak telin geçişi sağlanır.

Örme işlemi, istenen uzunluk elde edilene kadar bir düz, bir ters düzeninde sürdürülür. Bu teknik, örgü yüzeyinin her iki tarafında da benzer bir görünüm elde edilmesini sağlar. Örme tamamlandığında, kesilen tel uçları örgünün tek bir yüzünde toplanır. Bu yüzey, ürünün kullanımında vücuda temas edecek kısım olarak belirlenir ve son işlemlerde başlık takılacak alan olarak kullanılır.

Kullanım ve İşaretleme

Ürünlerde "Trabzon Telkariye ve Hasırı" ismi kullanılır. Kullanım biçimi etiketleme şeklindedir. Ürünlerin işaretlenmesinde TTH (Trabzon Telkariye ve Hasırı) harflerinden oluşan damga kullanılır. Bu damga 6 mm genişliğinde, 9 mm uzunluğunda oval biçimdedir. TTH damgasının bulunmadığı ürünlerde de etiketlerde üretici adı, malzemenin cinsi ve ayarı ile ürünün Trabzon tekniğiyle üretildiğine dair bilgi yer almalıdır.

Coğrafi Sınır ve Köken

Ürün Trabzon ili ile coğrafi olarak sınırlıdır. Telkari ve hasır işçiliğinin Trabzon'da gelişimi tarihsel bir sürece dayanmaktadır. 1461 yılında Trabzon’un Osmanlı topraklarına katılmasından sonra, Gümüşhane’den çıkarılan gümüşün Trabzon limanı üzerinden ticarete konu olması, bu zanaatın Trabzon’da gelişmesine neden olmuştur.

Gümüş ve altın işçiliği, Trabzon merkez ilçeleri ve köylerinde yaşayan kadınlar arasında el becerisi olarak gelişmiş; geleneksel ustalık, kuşaktan kuşağa aktarılmıştır. Bu kültürel aktarımın sürekliliği ve yöreye has desenlerin oluşması, Trabzon telkariye ve hasırının ayırt edici kültür taşımasına neden olmuştur.

Ayırt Edici Özellikler

Trabzon Hasırı, tamamen el işçiliğiyle telden örülerek üretilmektedir. Yapısal özellikleri arasında şunlar öne çıkar:

• Örgü yüzeyinin sıkılığı nedeniyle üzerine dökülen suyu altına sızdırmaması.
• Desenlerin ve örgü sisteminin yöreye özgü tekniklerle, simetrik biçimde geliştirilmiş olması.
• Örgüde kullanılan tekniklerin ustalık ve zaman gerektirmesi nedeniyle, her ürünün özgün olması.

Denetim Mekanizması

Coğrafi işaret kapsamında üretilen ürünler, Trabzon Kuyumcu ve Saatçiler Odası koordinasyonunda oluşturulan bir denetim kurulu tarafından denetlenir. Denetim kurulunda, aşağıdaki kurumlardan temsilciler yer alır:

• Ortahisar Kaymakamlığı Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü
• Ortahisar Mesleki Eğitim Merkezi Müdürlüğü
• Trabzon Kuyumcu ve Saatçiler Odası’ndan uzmanlar

Denetim kapsamına şunlar girmektedir:

• Üretim metoduna uygunluk
• TTH damgasının mevcudiyeti ve uygunluğu
• Ayar tayini (gerekirse eritme veya kesme ile)
• Ürünün ikinci el olup olmadığının tespiti ve uygun işlemlerin yapılması
• Mahreç işareti ambleminin usule uygun kullanımı

Denetim yılda en az bir kez düzenli olarak yapılır. Gerekli hâllerde ve şikâyet üzerine denetim tekrarlanabilir. Kamu kurumları veya özel sektör uzmanlarından hizmet alınabilir. Tescil ettiren kurum, hukuki süreçleri yürütmekle yükümlüdür.

^{Trabzon Telkariye ve Hasırı (Yapay Zekâ ile Oluşturulmuştur)}