Devrek bastonu, Zonguldak ilinin Devrek ilçesinde üretilen, ince işçilik ve el sanatlarıyla süslenmiş geleneksel bir baston türüdür. Genellikle şimşir, kiraz, kızılcık ve ceviz gibi dayanıklı ağaçlardan yapılan bu bastonlar, işlenme sürecinde çeşitli motiflerle süslenir. Üzerindeki işlemeler; Osmanlı dönemi figürlerinden hayvan tasvirlerine, geleneksel Türk motiflerinden modern desenlere kadar geniş bir yelpazeyi kapsar. Bu süreçte; kabartma, oyma, kakma gibi tekniklerle uygulanan desenler, bastonun işlevselliğinin yanı sıra estetik niteliğini de ön plana çıkarır. Devrek bastonu, yerel ekonomiye ve turizme katkıda bulunurken aynı zamanda bölgedeki kültürel mirasın korunmasına hizmet eder.
Devrek bastonu dükkanı (Fotoğraf: Zonguldak İli Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Tarihçe
Devrek ilçesinde baston yapımının ilk adımlarının, geleneksel bir ip eğirme aleti olan çıkrıktan esinlenildiği belirtilmektedir. Çıkrıktan elde edilen deneyimle, özellikle manda boynuzundan üretilen siyah-beyaz “kemik ağızlıklar” ve kızılcık ağacının özü kullanılarak, gümüş ya da altın bileziklerle birleştirilen üç parçalı ağızlıklar tasarlanmıştır. Bu tür geçiş ürünleri, Devrek’te bastonculuk sanatının temellerini atmıştır. En eski yazılı kaynaklardan biri olan 1892 tarihli Kastamonu Salnamesi’nde, Devrek kasabasında ceviz ağacından yapılan sandık, masa, konsol, sigara ağızlığı ve baston gibi ürünlerin memnuniyet verici şekilde üretildiği ve bu iş kolunun Devrek sanayisi içinde büyüyeceği belirtilmektedir.
Devrekli ustaların marangozluk alanında edindikleri ileri beceriler, onları zaman içinde Osmanlı sarayının marangozhanesinde görev alabilecek düzeye taşımıştır. Bu bağlamda adı geçen ustalardan biri de Devrekli Ali Ziya Efendi’dir. Tarihi kayıtlara göre, Ali Ziya Efendi’nin Mısır’a gönderilmesiyle ilgili iki farklı anlatı bulunmaktadır. Birinci anlatı, I. Dünya Savaşı sırasında İngilizlere esir düşerek Mısır’a götürüldüğünü ifade ederken; diğer anlatı ise Padişah Abdülhamit döneminde saray marangozhanesinde çalışırken bir hatası nedeniyle ceza olarak Mısır’a sürüldüğü yönündedir. Her iki durumda da Mısır’da görev yaparken İngiliz subayların bir aksesuar niteliğinde taşıdıkları bastonların güç ve asalet sembolü olduğunu gözlemlediği bilinmektedir. Rivayet edilir ki, Devrek’e döndüğünde oradaki zanaatkârlara Mısır’da görüp etkilendiği “çift yılan figürlü baston” üretimini önermiştir. Bu önerinin Devrek Bastonu’nun tasarım çeşitliliğini ve sanatsal zenginliğini artırdığı düşünülmektedir.
Devrek bastonu (Fotoğraf: Batı Karadeniz)
1930’lu yıllarda öne çıkan ustalardan biri olan Aziz Salman Usta, 1933’te Zonguldak’ta yapılan Tasarruf ve Yerli Malı Haftası etkinliğinde ve 1936’da gerçekleştirilen İzmir Enternasyonal Fuarı’nda kurduğu sergilerle Devrek Bastonu’nun tanıtımına katkıda bulunmuştur. 1950’li yıllarda farklı fuarlarda düzenlenen etkinliklerle daha geniş kitlelere ulaşan baston, 1965 yılında bir bilgi yarışmasına konu olmuştur. Ekonomik nedenlerle zamanla gerileme sürecine girse de 7 Temmuz 1984’te düzenlenen Baston ve Güreş Festivali ile tekrar ilgi odağına taşınmıştır. 2000’li yıllarda ise festivalin adı Uluslararası Devrek Baston ve Kültür Festivali olarak değiştirilmiştir.【1】 Bunun yanı sıra, 1994 yılında Kültür Bakanlığının desteğiyle Ankara’da ve Topkapı Sarayı’nda gerçekleştirilen sergilerle Devrek Bastonu sanatının bilinirliği artmıştır. Üniversitelerde verilen seminerler ve yurt içi ile yurt dışındaki çeşitli festivallerdeki katılımlar da tanınırlığı güçlendirmiştir. Günümüzde birçok önemli isme armağan edilen Devrek Bastonu, bölgenin zanaatkârlık kültürünü ve el sanatları mirasını yansıtan simgesel bir öğe olma özelliğini korumaktadır.
Yapımı ve Özellikleri
Günümüzde Devrek bastonları, kızılcık, akçaağaç ve ceviz gibi çeşitli ağaç türlerinden üretilmektedir. Üretim süreci, seçilen ağacın dikkatlice kurutulmasıyla başlamakta ve bu kurutma işlemi, ahşabın işlenebilir hâle gelmesi için büyük önem taşımaktadır. Ağacın türü, bastonun dayanıklılık süresini ve işleme tekniğini etkilediğinden ustalar, kullanım amacına göre seçim yapmaktadır. Ayrıca bastonun uç kısmında metal, pirinç veya kemik gibi malzemeler kullanılarak dayanıklılığı artırılır. Yöresel zanaatkârlar, bazen pirinç, gümüş veya altın bilezik gibi metal malzemelerle bastonu süsleyerek hem estetik hem de koleksiyon değeri yüksek parçalar ortaya çıkarırlar. Kimi modellerde, sap bölümü hayvan boynuzu veya kemik benzeri malzemelerle zenginleştirilir. Böylece bastonun üst kısmı, daha gösterişli bir görünüme kavuşur.
Devrek bastonu (Fotoğraf: Batı Karadeniz)
Ustalar, bastonun yapım aşamalarında pek çok ince detaya önem verir: Ağacın eğrilik ve çap kontrolü, talaş kaldırma yöntemi, yüzeyin zımparalanması, vernik veya cila uygulaması gibi adımlar özenle gerçekleştirilir. Bu süreçte, ahşabın hem doğal damar yapısı korunur hem de üzerine işlenen motiflerin göze çarpması hedeflenir.
Devrek bastonları, üzerlerindeki geleneksel motifler sayesinde sanat değeri taşır. Motifler, el işçiliği ile oyularak yapılır. En sık kullanılan figürlerden biri yılan motifidir ve bilgelik ile gücü temsil eder. Ejderha ve kartal figürleri ise liderlik ve kudreti simgeler. Osmanlı ve Selçuklu motifleri ile bezenmiş bastonlar ise geleneksel Türk sanatının izlerini taşır. Bunun yanında, kişiye özel tasarımlar da yapılmakta olup, devlet adamlarına, sanatçılara ve koleksiyonerlere özgü bastonlar üretilmektedir. Devrek bastonculuğu, ustadan çırağa aktarılan geleneksel bir el sanatı olup Devrek’in kültürel mirasının önemli bir parçasıdır.
Devrek bastonu (Fotoğraf: Batı Karadeniz)
