Dilaver Paşa Nizamnamesi, Osmanlı Devleti'nde çalışma hayatına ilişkin yapılan ilk düzenleme olarak 1867 yılında yürürlüğe girmiştir. Gerçek adı “Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Nizamnamesi” olan bu düzenleme, Zonguldak kömür havzasındaki düşük ücretler, ağır çalışma koşulları ve işgücü sıkıntısı gibi sebeplerle zorunlu çalışmayı sistemleştirerek kömür üretimini artırmayı amaçlamıştır.

İçeriği ve Yapısı 

Nizamname 8 fasıl ve 100 maddeden oluşur. Başlıca bölümleri; maden arama ve ruhsatlandırma, ocakların inşası ve işletilmesi, işçi temini ve istihdamı, yazıcı ve kantarcı görevleri, işçilerin hakları ve görevleri ile memuriyet işleyişine dair düzenlemeleri kapsamaktadır.

Çalışma Hayatına Getirdiği Yenilikler

- Günlük çalışma süresi 10 saat ile sınırlandırılmıştır. 

- Dinlenme süreleri belirlenmiştir. 

- Barınma yerlerinin işveren tarafından sağlanması zorunlu kılınmıştır. 

- Ücret alacakları diğer borçlara göre öncelikli sayılmıştır. 

- İşverenin işyerini kapatması durumunda önceden haber verme yükümlülüğü getirilmiştir. 

- Hastalanan işçilerin tedavisi veya evlerine gönderilmesi öngörülmüştür. 

- “Münavebeli çalışma” sistemi getirilmiştir.

^{Madenlerden bir görüntü (Ekrem Buğra Ekinci)}

Zorunlu Çalışma ve Eleştiriler 

Dilaver Paşa Nizamnamesi, özellikle “zorunlu çalışma” hükümleri nedeniyle eleştirilmiştir. İş mükellefiyetiyle 13-50 yaş arası erkek nüfus çalışmaya mecbur tutulmuş, kaçışlar cezalandırılmış ve çocuk yaşta bireylerin de çalıştırıldığı belgelenmiştir. Zorunlu çalışma, bazı gruplar dışında tüm işçiler için geçerliydi.

Uygulama ve Etki

Nizamname yalnızca havzada uygulandığı için bir “teamülname” olarak kalmış, padişah onayıyla yasa hâline dönüşmemiştir. Buna rağmen havzada askerî otoriteyle ciddi biçimde uygulanmış ve çalışma ilişkileri tarihinde önemli bir ilk örnek teşkil etmiştir.

Dilaver Paşa Nizamnamesi, üretim odaklı sert hükümler içermekle birlikte çalışma koşullarını belli ölçüde düzenleyen ve Osmanlı iş hukuku tarihinde ilk sayılabilecek belge niteliği taşımaktadır. Sonraki dönemlerde yerini 1921 tarihli 151 Sayılı Kanun ve Cumhuriyet dönemi uygulamalarına bırakmıştır.