Diyarbakır Surları, Türkiye’nin güneydoğusunda yer alan Diyarbakır kentini çevreleyen tarihi bir savunma yapısıdır. İçkale ve Dış Kale olmak üzere iki ana bölümden oluşan surlar, kentin kuzeydoğusunu sınırlandıran İçkale’nin ilk yerleşim çekirdeğini oluşturduğu düşünülmektedir. Surların inşasına dair kesin bir tarih bilinmemekle birlikte, farklı kaynaklar yapımını genellikle 4. yüzyıl ortalarına tarihlendirmektedir. Bununla birlikte, surların kökeninin MÖ 3000-2500 yılları arasında Hurriler dönemine kadar uzandığına inanılmakta olup, günümüzdeki biçimini Roma İmparatoru II. Constantius döneminde, 349 yılında aldığı kabul edilmektedir. Çin Seddi’nden sonra dünyanın en uzun, en geniş ve en sağlam surlarından biri olarak görülen Diyarbakır Surları, kalkan balığı siluetine benzeyen yapısıyla dikkat çeker.
Diyarbakır Surları (Diyarbakır Valiliği)
Yapısal Özellikler
Diyarbakır Surları’nın toplam çevre uzunluğu yaklaşık 5800 metredir. İçkale’nin Suriçi’nde kalan bölümü 599 metre uzunluğundadır, Dış Kale ile birlikte sur duvarları 5200 metreyi kapsar. Ancak surların yaklaşık 645 metrelik kısmı çeşitli nedenlerle yıkılmış veya yıktırılmıştır. İçkale dahil surların çevrelediği alan yaklaşık 1,57 km²’dir. Surların yüksekliği 8 ile 22 metre arasında değişirken, burçların mevcut ölçülebilen ortalama yüksekliği 20 metre civarındadır. Özgün yapıda, surların etrafındaki toprak dolgular nedeniyle bu yüksekliklerin daha fazla olduğu tahmin edilmektedir. Duvar ve burçların kalınlığı ise 1,40 ile 5,00 metre arasında değişir; en ince kesitler doğu tarafında (1,40-2,60 m), en kalın kesitler ise kuzey ve batı taraflarında (4,5-5 m) yer alır. Dairesel burçlar genellikle daha kalın kesitlere sahiptir.
Surlarda toplam 101 burç bulunur; Dış Kale’de 82, İçkale’de ise 19 burç yer alır. Dış Kale’deki 82 burcun 3’ü 1930’lu yıllarda yıktırılmış, 4’ü ise zamanla yıkılmıştır. Ayrıca, dışarıdan yarım burç gibi görünen 4 burcun üst katları tahrip olmuş, yalnızca giriş katları ayakta kalmıştır. Savunma amaçlı tasarlanan burçlar genellikle üç veya dört katlıdır; zemin katları depo, üst katlar ise askerlerin konaklama alanları olarak kullanılmıştır. Burçlar, dairesel, dörtgen veya çokgen planlı olup, üst katlara sur içinden veya burç içindeki merdivenlerle ulaşılır. Bazı burçlarda iki teras katı bulunur.
Diyarbakır Surları (Diyarbakır Valiliği)
Kapılar
Diyarbakır Surları’nda ana kapılar, küçük kapılar ve sonradan açılanlar dahil toplam 34 kapı bulunmaktadır. Dış Kale’nin dört ana kapısı şunlardır: Dağ Kapı (kuzey), Urfa Kapı (batı), Mardin Kapı (güney) ve Yeni Kapı (doğu). İçkale’de ise Saray Kapı ve Küpeli Kapı sur içine, Oğrun Kapı ve Fetih Kapı sur dışına açılır. Daha sonraki yıllarda Tek Kapı ve Çift Kapı gibi ek kapılar ulaşım ihtiyaçları için açılmıştır. 20. yüzyılın başlarına kadar sur kapıları geceleri kapatılarak kente giriş-çıkışlar kontrol edilmiştir.
Önemli Burçlar ve Mimari Özellikler
Surların en dikkat çekici unsurları arasında yer alan burçlar, üzerindeki yazıtlar, kabartmalar ve mimari özellikleriyle öne çıkar. Dağ Kapı Burcu, Selçuklu Burcu, Ulu Beden Burcu, Yedi Kardeş Burcu, Nur Burcu, Keçi Burcu, Leblebi Kıran Burcu ve Fındık Burcu gibi burçlar bu açıdan önemlidir. Burçlar plan formlarına göre dairesel, dörtgen ve çokgen olmak üzere üçe ayrılır. Bu burçlar ve sur duvarlarının yüksekliği, yapının ihtişamlı görüntüsünü pekiştirir.
Diyarbakır Surları (Diyarbakır Valiliği)
Sembolik Motifler
Diyarbakır Surları, yalnızca bir savunma yapısı olmanın ötesinde, görsel iletişimin estetik bir nesnesidir. Üzerindeki sembolik motifler, kentin kültürel ve sanatsal mirasını yansıtır. Motifler, süslemenin ana unsurları olarak toplulukların gelenek, görenek, zevk, anlayış ve inançlarını ifade eder. Bu motifler, biçimsel zenginliklerinin yanı sıra derin anlamlar taşır; örneğin, ağaç motifi ölümden sonra hayatın sürekliliğini simgeler. Sembolik motiflerin anlamları, oluşturuldukları döneme ait izler taşır ve anonim bir kod sistemiyle herkes tarafından anlaşılabilir. Ancak zamanla bu anlamlar unutulabilir ve motifler yalnızca dekoratif unsur olarak kalabilir. Yine de, bu semboller kültür aktarımına hizmet eder ve kökenleri üzerine yapılan araştırmalarla geçmişleri aydınlatılabilir.
Diyarbakır Surları’ndaki motifler, hem geleneksel hem de evrensel sembolleri içerir. Örneğin, Selçuklu sanatında görülen çift başlı kartal motifi Hititler dönemine, kuş ve kartal motifleri ise Orta Asya mitolojilerine ve Şaman kültürüne dayanır. Bu, surların farklı kültürlerden beslenen zengin bir mirası barındırdığını gösterir. Semboller, biçim ve içeriğin birleşimiyle zihinsel yorumlamalar yoluyla anlam kazanır ve sanat eserinin tarihsel, kültürel ve estetik boyutunu ortaya koyar.
Diyarbakır Surları (Diyarbakır Valiliği)
