Doğubeyazıt Urartu Kalesi, Ağrı ili Doğubayazıt ilçesinin kuzey-doğusunda, Belleburç mevkiindeki sarp bazalt kayalıklar üzerine inşa edilmiş erken Demir Çağı savunma yapısıdır. Bölgenin en iyi korunmuş Urartu kalıntılarından biri olup, kaya içine oyulmuş odalar, sarnıçlar ve mezar nişleriyle birlikte çok katmanlı bir yerleşim düzeni sergiler.
Doğubeyazıt Urartu Kalesi (Türkiye Kültür Portalı)
Konum ve Stratejik Önem
Kale, Aras Dağları ile Büyük-Küçük Ağrı Dağları arasındaki geçit hattını ve İpek Geçidi’ni denetleyen Doğubayazıt Ovası’nı hâkim bir noktadan gözetler. Aynı ovadan geçen antik İpek Yolu ile kuzeyde Kafkasya Geçidi’ni birleştiren güzergâhın düğüm noktasında yer alması, kaleyi Urartu Krallığı’nın doğu sınır savunması ve ticaret güvenliği açısından anahtar hâle getirmiştir. Bölge, kısa mesafede ani yükselti veren arazi yapısı, su kaynakları ve zengin otlakları nedeniyle Erken Demir Çağı boyunca yoğun yerleşime sahne olmuştur.
Tarihî Arka Plan
Urartu Krallığı MÖ 9. yüzyılın başında Van Gölü havzasında güçlenirken, kuzey-doğu seferleriyle Doğubayazıt-Iğdır hattına ulaşmış ve burada Erikua Krallığı gibi yerel Demir Çağı oluşumlarıyla karşılaşmıştır. Bu süreç, bölgedeki kalelerin Urartu yönetimine dâhil edilmesiyle sonuçlanmıştır. Kale muhtemelen krallığın doğu sınırlarını korumak ve ticaret yollarını kontrol altında tutmak amacıyla inşa edilmiştir.
Doğubayazıt’ın Konumu ve Urartu Krallığı’nın Geliş Rotaları (Dergipark)
Mimari ve Yapısal Özellikler
Sur Sistemi ve Giriş: Doğal kayalık sırt, çok sıralı kesme-moloz taş örgü surlarla güçlendirilmiştir. Ana giriş, zikzaklı rampayla ulaşılan dar bir kapı açıklığıdır. Urartu taş işçiliğinde görülen yarı işlenmiş iri blokların sık derzli kullanımı kalede belirgindir.
İç Yerleşim: Kale platosunda tapınak temelleri, kaya mezarları, silindirik-dairesel su sarnıçları ve depolama mekânları yer alır.
Savunma Unsurları: Sarp batı ve güney yamaçlar doğal uçurum konumunda olup, yalnızca kuzey-doğu hattında savunma duvarı görülür; bu hat yaklaşık 160 m uzunluğundadır.
Arkeolojik Bulgular
Urartu katmanlarında ağız kenarı derin yivli, koyu renk açkılı seramik parçaları; kaya içine oyulmuş sarnıç ve kanallar; gözetleme terasları ile çok odalı kaya mezarları tespit edilmiştir. Buluntular, kalenin MÖ 9.–7. yüzyıllar arasındaki Urartu askerî-idari düzenine hizmet ettiğini göstermektedir. Yakın çevredeki düşük kurgan tipli gömüler, kalenin kontrol ettiği kırsal yerleşimlere ait gömü geleneğine işaret eder.
Bölgesel Savunma Ağı İçindeki Yeri
Doğubeyazıt Urartu Kalesi, Akçukur ve Kalus kaleleriyle birlikte, Tendürek Geçidi’nden Van Gölü havzasına uzanan stratejik hattın ilk savunma halkasını oluşturan bir ileri karakoldur. Bu kaleler, İpek Yolu ile Kafkasya bağlantısını aynı anda denetleyerek Urartu’nun sınır güvenliğini ve vergi kontrolünü sağlamıştır.
Güncel Durum ve Koruma
Kalenin sur hatlarında yer yer iki metreyi aşan duvar yükseltileri korunmuştur; ancak bazı bölümlerde taş bloklar dağılmıştır. Arkeolojik kazılar sınırlı olup, kaçak kazı çukurları tahribat izleri bırakmıştır. Alan, Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın sit statüsünde olup, detaylı bilimsel kazı ve konservasyon çalışmalarına ihtiyaç duymaktadır.
