Erbilkızanı, Asteraceae (Papatyagiller) familyasının Cousinia cinsine ait bir türdür. Cousinia cinsi, Compositae Global Database verilerine göre dünyada yaklaşık 700 taksonla temsil edilmektedir. Türkiye florasında bu cins altı seksiyonda 39 tür ile yer almakta, bunlardan 26’sı endemiktir. Tür, ilk olarak 1972 yılında Karl Heinz Rechinger tarafından Flora Iranica’da tanımlanmıştır. 【1】 1961 yılında Irak’ın Erbil iline bağlı Kani Mazu Şirin bölgesinde A.D.Q. Agnew, Hadač ve Wheeler-Haines tarafından toplanan örnek üzerinden betimlenmiştir.
Erbilkızanı (AA)
Morfolojik Özellikler
Cousinia mazu-shirinensis, iki yıllık veya çok yıllık monokarpik otsu bir bitkidir. Boyu 25–46 cm arasında değişir ve genellikle tabandan dallanır. Gövdesi ince, silindirik, tabanda sık, üst kısımlarda seyrek örümceksi tüylerle kaplıdır. Yaprakları sert dokulu, ağsı damarlı ve dişlidir; alt yüzleri sık örümceksi tüylerle, üst yüzleri seyrek tüylerle kaplıdır. Alt yapraklar eliptik ya da geniş mızraksı biçimli, 15–30 × 4–7 cm boyutlarındadır; basit ya da iki-üç parçalı olabilir. Gövde yaprakları aşağıda parçalı, yukarıya doğru sadeleşmiş ve 4,5–10 mm’ye kadar kanatlı yapıdadır.
Çiçek durumu 6–12 başçık hâlindedir ve dalların uç kısmında tekli olarak bulunur. Her başçık 40–60 çiçek içerir; involukrum yumurta ya da küre biçimli, 20–35 × 20–55 mm boyutlarındadır. Filariler çok sıralı olup, dıştakiler geniş, içtekiler dar ve uzundur. Ek uzantılar 8–16,5 × 4–15 mm büyüklüğünde, belirgin sırtlı ve uç kısmında 1–3,5 mm uzunluğunda dikenlidir. Çiçekleri şarap moru renktedir; anter tüpleri aynı renkte ve tüysüzdür. Pappus kılları 3,5–5,5 mm uzunluğundadır. Akenler siyah kahverengi, ters yumurta biçimli ve 4,5–5,5 × 2–3,5 mm boyutlarındadır.
Habitat
Cousinia mazu-shirinensis türü, meşe alanları ve meşeliklere açık stepler üzerinde yayılış göstermektedir. Tür, engebeli ve açık yamaçlarda, 950 ile 1520 metre arasındaki yükseltilerde doğal olarak bulunur.
Türkçe Adlandırma
Cousinia cinsi Türkiye’de halk arasında “Kızan” olarak adlandırılmaktadır. Türün bilimsel adı Cousinia mazu-shirinensis olup, ilk kez Irak’ın Erbil iline bağlı Kani Mazu Şirin bölgesinde tanımlanmıştır. Türkiye’de kaydedilmesinden sonra, araştırmacılar bitkinin ilk tanımlandığı yer olan Erbil’e atıfta bulunmak amacıyla türe “Erbilkızanı” adını vermiştir.
Keşif ve Araştırma Süreci
Cousinia mazu-shirinensis türüne ait ilk örnekler 1961 yılında Irak’ın Erbil iline bağlı Kani Mazu Şirin bölgesinde A.D.Q. Agnew, Hadač ve Wheeler-Haines tarafından toplanmıştır. Tür, Karl Heinz Rechinger tarafından 1972’de Flora Iranica’da bilimsel olarak tanımlanmıştır. Türün Türkiye’deki varlığı, 2024 yılında Mehmet Fidan, Süleyman Mesut Pınar, Hüseyin Eroğlu ve Metin Armağan tarafından Şırnak ilinde yapılan arazi çalışmaları sonucunda belirlenmiştir.【2】
2012 yılında Şırnak ilinde yürütülen doktora çalışmaları sırasında türün bireylerine ilk kez rastlanmış; 2015 yılında aynı bölgede sınırlı sayıda birey gözlemlenmiştir. 2018–2019 yıllarında ise Tarım ve Orman Bakanlığı Doğa Koruma ve Millî Parklar Genel Müdürlüğü tarafından yürütülen “Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Envanter ve İzleme Projesi (UBENİS)” kapsamında yapılan saha çalışmaları sonucunda türün geniş bir popülasyonu tespit edilmiştir. Bu çalışmaların sonucunda tür, 2024 yılında KSÜ Tarım ve Doğa Dergisi’nde yayımlanarak Türkiye florasına eklenmiştir.
Keşif Sürecinden Bir Görsel(AA)
Türkiye Florasına Katkısı
Cousinia mazu-shirinensis türü, Türkiye florasına yeni bir kayıt olarak eklenmiş ve Cousinia cinsine ait takson sayısını 42’ye yükseltmiştir. Bu taksonlardan 28’i endemiktir.
Koruma ve Herbaryum Bilgileri
Cousinia mazu-shirinensis türüne ait örnekler Türkiye’de Siirt Üniversitesi Flora ve Fauna Merkezi Herbaryumu’nda (SUFAF) ve Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Herbaryumu’nda (VANF) korunmaktadır. Türün holotip örneği Edinburgh Kraliyet Botanik Bahçesi Herbaryumu’nda (E00383837) muhafaza edilmekte; izotip örnekleri Kew Herbaryumu’nda (K000778377) ve Viyana Herbaryumu’nda (W19720001074) bulunmaktadır.【3】 Bitki ayrıca Botan Herbaryumu’nda da koruma altına alınmıştır. Bu herbaryum örnekleri araştırmacıların incelemesine açık olup, türün tanımlama ve karşılaştırma çalışmalarında kullanılmaktadır.
