Etnobotanik, en geniş anlamıyla insan ve bitki arasındaki evrimsel süreçten günümüze dek süregelen karşılıklı ilişkileri inceleyen bir bilim dalıdır. Dar anlamda ise, belirli bir coğrafyada yaşayan yerel halkın, kendi çevresinde doğal olarak yetişen bitkilerden gıda, ilaç, yakacak, boya, barınak gibi çeşitli gereksinimlerini karşılamak amacıyla nasıl yararlandığını ve bu kullanımın bitkiler üzerindeki etkilerini araştırır. Bu disiplin, antropoloji, botanik, arkeoloji, farmakoloji, ekoloji ve halk bilimi gibi pek çok farklı alanı bir araya getiren disiplinlerarası bir nitelik taşır. Çalışmaların temel amacı, bitkilerin yerel adlarını, kullanım amaçlarını, hazırlama ve uygulama yöntemlerini kayıt altına alarak bu bilgilerin bilimsel olarak değerlendirilmesine zemin hazırlamaktır.

Tanım ve Kapsam

Etnobotanik terimi, ilk defa 1895 yılında biyoloji profesörü John W. Harshberger tarafından "bitkilerin yerel halk tarafından kullanımı" şeklinde tanımlanmıştır. Harshberger'in "The Purposes of Ethnobotany" başlıklı eseri, bu terimin kullanıldığı ilk yayın olarak kabul edilir. Zaman içinde terimin tanımı gelişmiş, 1993'te Yen tarafından "bitkiler ve yerli halk arasındaki her türlü karşılıklı ilişki" olarak yeniden ele alınmıştır. Günümüzde etnobotanik, yalnızca bitkilerin kullanım şekillerini değil, aynı zamanda bu bitkilerin yetiştiği ekolojik ortamların koşullarını da inceleme alanına dahil etmiştir.

Etnobotanik araştırmaların kapsamı oldukça geniştir ve başlıca şu alanları içerir:

• Tıbbi Kullanımlar: Bitkilerin hastalıkların tedavisinde veya önlenmesinde halk ilacı olarak kullanılması.

• Gıda Olarak Kullanımlar: Yabani bitkilerin sebze, meyve, baharat veya içecek olarak tüketilmesi.

• Endüstriyel ve Zanaatkâr Kullanımlar: Bitkilerin boya, lif, yapı malzemesi, alet, sepet, süpürge ve süs eşyası yapımında kullanılması.

• Yakacak ve Yem Olarak Kullanımlar: Bitkilerin ısınma amacıyla yakacak veya hayvan beslenmesinde yem olarak değerlendirilmesi.

• İnanç ve Ritüel Amaçlı Kullanımlar: Bitkilerin nazar, büyü gibi inançlar veya dinsel törenler kapsamında kullanılması.

• Yerel İsimlendirme: Halkın bitkilere verdiği yöresel adların derlenmesi ve bilimsel adlarla eşleştirilmesi.

Tarihsel Gelişim

İnsan-bitki ilişkisinin başlangıcı, insanlık tarihi kadar eskidir. Kuzey Irak'taki Şanidar Mağarası'nda bulunan ve yaklaşık 60.000 yıl öncesine tarihlenen bir Neandertal mezarında civanperçemi, gül hatmi ve ebegümeci gibi bitkilerin kalıntılarının bulunması, bu ilişkinin en eski arkeolojik kanıtlarından biri olarak kabul edilir. Bu bulgular, o dönem insanının bitkileri yiyecek ve şifa kaynağı olarak ayırmaya başladığının bir göstergesi olarak değerlendirilir.

Anadolu'da bitki kullanımının tarihi de çok eskilere dayanır. Hitit dönemi tabletlerinde yer alan reçete formülleri, bu topraklardaki köklü geçmişin kanıtıdır. Bu metinlerde geçen "haşşika" (haşhaş) ve "zertun" (zeytin) gibi isimler, günümüzdeki yerel adlarla benzerlik göstermektedir. Selçuklular döneminde İbn Baytar'ın (1197-1248) "El-Müfredat" adlı eseri, Anadolu'daki bitkisel droglara dair ayrıntılı bilgiler sunmuş ve Osmanlı dönemi tıp kitaplarına kaynaklık etmiştir. Osmanlı İmparatorluğu dönemine ait bilgiler ise İbn Batuta ve Evliya Çelebi gibi seyyahların eserlerinde yer almaktadır.

Türkiye'de etnobotanik alanındaki bilimsel çalışmalar 19. yüzyılın sonlarında başlamış ve bu alanda ilk araştırmaları eczacılar yürütmüştür. Cumhuriyet döneminde ise Ord. Prof. Dr. Alfred Heilbronn, Türkiye'de modern farmakognozik araştırmaları başlatan kişi olmuştur.

Kuramsal Yaklaşım ve Metodoloji

Etnobotanik araştırmalar, belirli bir metodoloji izlenerek gerçekleştirilir. Çalışmalar genellikle aşağıdaki adımları içerir:

Arazi Çalışması ve Veri Toplama

Araştırmanın temelini, yerel halkla yapılan görüşmeler oluşturur. Araştırmacılar, pilot bölge olarak seçilen yerleşim yerlerinde (köy, kasaba vb.) halkla birebir görüşerek veya anketler düzenleyerek veri toplar. Bu görüşmelerde bitkilerin yöresel adları, kullanılan kısımları (kök, yaprak, çiçek vb.), kullanım amacı, hazırlanış ve uygulanış biçimi gibi bilgiler kaydedilir. Görüşülen kişiler; yaşlılar, kadınlar, erkekler, çocuklar ve çobanlar gibi toplumun farklı kesimlerinden seçilir, çünkü her grubun bitki bilgisi farklı alanlarda yoğunlaşabilir.

Bitki Örneklerinin Toplanması ve Teşhisi

Görüşmeler sırasında bahsi geçen bitkiler, bilgiyi veren kişi eşliğinde araziden toplanır. Toplanan bitki örnekleri, herbaryum tekniğine uygun olarak preslenip kurutulur ve numaralandırılır. Bu örneklerin bilimsel teşhisi, genellikle "Flora of Turkey and the East Aegean Islands" gibi temel floristik eserler kullanılarak yapılır. Teşhis edilen örnekler, üniversitelerin herbaryumlarında saklanır.

Verilerin Analizi ve Değerlendirilmesi

Toplanan veriler, bilimsel literatürle karşılaştırılır. Bir bitkinin belirli bir kullanımının daha önceki çalışmalarda kaydedilip kaydedilmediği incelenir. Son yıllarda, elde edilen verilerin istatistiksel yöntemlerle analiz edildiği kantitatif etnobotanik çalışmaları da yaygınlaşmıştır.

Uygulama Alanları

Anadolu'da halkın bitkilerden yararlanma biçimleri oldukça çeşitlidir. Bu kullanımlar, temel ihtiyaçlardan kültürel pratiklere kadar geniş bir yelpazeyi kapsar.

Gıda ve Baharat 

Pek çok yabani bitki, halk tarafından gıda olarak tüketilmektedir. Bu bitkiler çiğ olarak salatalarda, pişirilerek yemeklerde, kurutularak veya turşusu kurularak kışlık olarak saklanır. Örneğin, Gundelia tournefortii (kenger) bitkisinin gövdesi yemek yapımında kullanılırken, Capsella bursa−pastoris (çoban çantası) ve Malva neglecta (ebegümeci) gibi türlerin taze yaprakları salata veya yemek olarak tüketilir. Thymus (kekik) ve Mentha (nane) türleri ise baharat olarak yaygın şekilde kullanılır.

^{Capsella bursa−pastoris (Çoban Çantası) (Pexels)}

Halk İlacı

Bitkilerin tıbbi amaçlı kullanımı, etnobotaniğin en çok odaklandığı alanlardan biridir. Halk, nesiller boyu aktarılan bilgilerle mide rahatsızlıkları, solunum yolu hastalıkları, romatizmal ağrılar, yaralar ve çeşitli cilt sorunları gibi rahatsızlıkların tedavisinde bitkilerden faydalanır.

• Pistacia khinjuk (bıttım) sakızının mide ülserine karşı kullanıldığı belirtilmektedir.

• Aristolochia bottae (loğusa otu) meyvelerinin kaynatılmasıyla elde edilen su, ayak yaraları ve şişkinlikleri için haricen uygulanır.

• Urtica dioica (ısırgan otu), "her derde deva" olarak nitelendirilir ve karaciğer rahatsızlıklarından şeker hastalığına kadar çeşitli amaçlarla kullanılır.

^{Urtica dioica (Isırgan Otu) (Pexels)}

• Teucrium polium (acı ot), insanlar ve hayvanlarda sindirim rahatsızlıklarına karşı kullanılır.

• Plumbago europaea (artoğa) bitkisinin hamile kalmak isteyen kadınlar tarafından kullanıldığı kaydedilmiştir.

Yakacak ve Yem

Kırsal kesimde bazı bitkilerin odunsu kısımları veya kökleri yakacak olarak kullanılır. 

• Astragalus (geven) türleri , Phlomis (çalba) kökleri ve Gundelia tournefortii'nin (kenger) kurutulmuş kısımları bu amaçla kullanılan bitkiler arasındadır. Hayvancılığın yaygın olduğu bölgelerde ise çok sayıda bitki türü hayvan yemi olarak değerlendirilir. Arat Dağı ve çevresinde 59 taksonun yem olarak kullanıldığı tespit edilmiştir. Fabaceae (baklagiller) familyasına ait birçok türe halk arasında genel olarak "yonca" adı verilir ve hayvan yemi olarak kullanılır.

 ^{Phlomis (Çalba) (Pexels)}

Boya

Sentetik boyaların yaygınlaşmasından önce, yün ve kumaş boyamacılığında bitkiler temel kaynak olarak kullanılıyordu. Günümüzde bu gelenek büyük ölçüde azalmış olsa da bazı yörelerde devam etmektedir. 

• Eminium rauwolffii (zillike) çiçeğinden elde edilen boyanın, koyunları işaretlemek amacıyla kullanıldığı bildirilmiştir. 

• Hypericum (kantaron) türlerinin dallarından yün boyamada mor-kahverengi bir renk elde edilir.

^{Hypericum (Kantaron) (Pexels)}

Diğer Kullanımlar

• Süpürge Yapımı: Amaranthus blitoides (bostanbozan) , Kochia scoparia (süpürge otu) ve Centaurea virgata (tehli süpürgesi) gibi bitkilerin toprak üstü kısımları süpürge yapımında kullanılır.

• İnanç ve Ritüel: Peganum harmala (üzerlik) tohumlarından yapılan süs eşyalarının nazara karşı evlere asıldığı ve ölen kişinin ardından ruhunu arındırmak amacıyla yakıldığı belirtilmiştir.

• Oyun: Erodium cicutarium (dön-gel) ve Geranium dissectum (saat otu) bitkilerinin meyveleri, çocuklar tarafından oyun amacıyla kullanılır.

• İndikatör Bitki: Helianthemum salicifolium (güneşgülü) bitkisinin, toprak altında yetişen bir mantar türü olan 'keme'nin (Terfezia boudieri) varlığına işaret ettiği, yani bir indikatör bitki olduğu ifade edilmiştir.

• Su Arıtma: Euphorbia (sütleğen) türlerinin gövdesinden çıkan sütün, küçük su birikintilerinin bulanıklığını gidermek için çobanlar tarafından kullanıldığı kaydedilmiştir.

Türkiye'de Etnobotanik Çalışmalar

Türkiye, yaklaşık 12.000 bitki taksonu barındıran zengin florası ve 3750'den fazla endemik taksonu ile etnobotanik araştırmalar için büyük bir potansiyel taşımaktadır. Ülkemizde yapılan etnobotanik çalışmalar, bu zenginliğin kayıt altına alınması ve kültürel mirasın gelecek nesillere aktarılması açısından büyük değer taşır.

1928-1997 yıllarını kapsayan bir araştırmaya göre, bu dönemde en fazla etnobotanik çalışma Karadeniz ve İç Anadolu bölgelerinde yapılmış; en sık araştırılan kullanım alanları ise insan sağlığı ve gıda olmuştur. Bu derlemede Batman, Çankırı, Kırıkkale, Mardin, Nevşehir, Sakarya ve Şırnak illerinde o döneme ait bir çalışma bulunmadığı belirtilmiştir.

1998-2008 yılları arasında yapılan çalışmalar incelendiğinde ise araştırma sayısında ülke genelinde bir artış olduğu gözlenmektedir. Bu dönemde de en fazla çalışmanın İç Anadolu Bölgesi'nde yapıldığı, en az çalışmanın ise Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde kaldığı görülmektedir. Yapılan son derlemelere göre Batman ve Kırıkkale illeri, etnobotanik açıdan henüz incelenmemiş iller arasında yer almaya devam etmektedir.

Bu alandaki bilimsel birikimi artırmak amacıyla Türkiye'de Geleneksel İlaçlar Araştırma ve Uygulama Merkezi (GİLAM) gibi kurumlar kurulmuş ve Türk Etnobotanik Veri Tabanı (TEBVET) gibi projeler hayata geçirilmiştir. Bu tür çalışmalar, dağınık halde bulunan verilerin bir merkezde toplanarak araştırmacıların erişimine sunulması ve kültürel bilginin korunması açısından kritik bir rol oynamaktadır.

Uyarı: Bu maddede yer alan içerik, yalnızca genel ansiklopedik bilgi amacı taşımaktadır. Buradaki bilgiler tanı koyma, tedavi etme ya da tıbbi yönlendirme amacıyla kullanılmamalıdır. Sağlıkla ilgili konularda karar vermeden önce mutlaka bir hekime veya uzman sağlık personeline danışmanız gerekmektedir. Bu bilgilerin tanı veya tedavi amacıyla kullanılması sonucunda doğabilecek durumlardan madde yazarı ve KÜRE Ansiklopedisi herhangi bir sorumluluk kabul etmez.