Fener Balığı (Lophius piscatorius), yaygın adıyla fener balığı ya da monkfish, Atlantik’in kuzeydoğusu ile Akdeniz ve Karadeniz’e kadar uzanan geniş bir dağılım alanına sahip, demersal yaşam süren, avını “lüri” adı verilen etli bir uzantı ile cezbeden yırtıcı bir balık türüdür. 1758 yılında Linnaeus tarafından tanımlanmıştır. Ekonomik değeri yüksektir; eti Avrupa mutfağında “queue de lotte” adıyla taze veya dondurulmuş olarak pazarlanır.

Morfolojik Özellikler

Dorso-ventral yassı gövdesi, geniş başı ve hilal biçimli ağız yapısıyla dikkat çeker. Dişleri tek sıra hâlinde ve geriye kıvrıktır; avın geri kaçmasını engeller. Pulları yoktur; derisi mukusla kaplıdır. Baş bölgesinde etli uzantılar kamuflajı artırır. İllicium adını alan ilk dorsal yüzgeç ışını, hareketli ve av çekici yem görevi görür Yüzme kesesi ya körelmiştir ya da hiç yoktur; bu özellik bentik yaşama adaptasyonu gösterir. Karaciğerde yoğun lipid birikimi, uzun süreli açlık evrelerinde enerji kaynağı sağlar.

Taksonomi ve Akrabalık

Tür, Lophiiformes takımının Lophiidae familyasında yer alır ve "white anglerfish" adıyla da bilinir. Aynı familyada Atlantik'te L. budegassa (black anglerfish) ile sempatrik olarak yaşar; iki tür morfometrik ölçüler (özellikle derinlik-boy ilişkileri) ve dorsal ışın sayılarıyla ayırt edilir. Moleküler filogenetik çalışmalar, L. piscatorius ile yakın türler arasında düşük genetik ayrışma gösterse de mitokondriyal belirteç bazlı analizler, Kuzeydoğu Atlantik ile Akdeniz alt popülasyonlarında belirgin izole sinyallere işaret eder.

^{Fener Balığı Temsili Görseli (Yapay Zeka İle Oluşturulmuştur.)}

Dağılım ve Yaşam Alanı

Tür, Barents Denizi'nden Cebelitarık Boğazı'na, Akdeniz'den Kuzey Afrika kıyılarına kadar geniş bir enlem kuşağında kaydedilmiştir. En yoğun stoklar Kuzey Denizi, Shetland Adaları çevresi, Biskay Körfezi, Faroe Platosu ve İzlanda sahanlığında bulunur. Son yirmi yıllık araştırma trawl verileri, küresel ısınma ile ilişkili 1 °C'lik ortalama su sıcaklığı artışının türün kuzeye ve batıya doğru yayılımını hızlandırdığını göstermektedir.

Demersal bir tür olup çoğunlukla yumuşak çamur, ince çakıl veya kabuk kırıntılı zeminleri tercih eder; tipik derinlik aralığı 20–1000 m'dir, ancak 200–400 m bandında en yüksek bolluk gözlenir. Faroe Platosu gibi plato kenarlarında, yükselen besleyici ara akıntılar plankton ve bentik fauna üretimini artırdığından yoğunlaşma gerçekleşir. Juveniller pelajik evrede yüzeye yakın katmanlarda birkaç ay geçirir; 10–12 cm boya ulaştıklarında tabana inerek bentik hayata geçer.

Akustik ve uydu etiketleme çalışmalarına göre erişkin dişiler üreme dönemi öncesi (Şubat–Nisan) derin kanallardan daha sığ doğu platformlarına yönelir; yumurta bırakımı sonrası kuzeybatıya, daha soğuk ve derin alanlara geri döner. Erkekler ise görece sınırlı menzilde kalır. İzlanda çevresindeki araştırmalarda 1998 sonrası stok büyüklüğünde "faz geçişi" olarak adlandırılan belirgin artış kaydedilmiş, bunun Atlantik Meridyen Tersiyonu'ndaki değişimlerle paralel olduğu öne sürülmüştür.

Ekoloji ve Yaşam Tarihi

Beslenme Ekolojisi

Fener Balığı, bentik ve bentopelagik ortamlarda pusu kurarak avlanan fırsatçı bir yırtıcıdır. Avlanma taktiği, başının ön kısmındaki ilk sırt yüzgeci ışınının (illicium) ucundaki etsi yapının yem gibi kullanılmasıyla gerçekleşir. Bu yapıyı oynatarak çevresindeki avları cezbeden fener balığı, av yaklaşınca genişleyebilen çenesiyle yüksek hızlı bir vakum oluşturarak onu bütün hâlinde yutar. Bu "sit-and-wait" (bekle ve yakala) stratejisi, enerji tasarrufu sağlar ve düşük hareket gereksinimi nedeniyle çenesinde sık görülen boş mide bulgularına da açıklık getirir.

Diyetinin bileşimi, bireyin yaşına, büyüklüğüne ve yaşadığı coğrafyaya bağlı olarak çeşitlenir. Juvenil evrede küçük kabuklular ve kafadanbacaklılarla beslenirken, erişkin bireyler diyette balık ağırlıklı beslenmeye yönelir. Özellikle Norveç poutu (Trisopterus esmarkii), mavi mezgit (Micromesistius poutassou), morina (Gadus morhua), dil balığı (Limanda limanda), istavrit (Trachurus trachurus), kum balığı (Ammodytes marinus) ve Norveç ıstakozu (Nephrops norvegicus) gibi türler erişkin bireylerin ana avları arasında sayılır. Bunlara ek olarak, bazı örneklerde mürekkep balıkları, kalamarlar ve hatta deniz kuşlarına ait kalıntılar da mide muhteviyatında tespit edilmiştir.

Besin zincirinde orta-yüksek trofik düzeyde yer alan fener balığı, yaşadığı habitatın tür zenginliğini dengeleyici bir rol üstlenir. Az hareket eden yapısı ve yavaş sindirimi nedeniyle, yediği avların tür kimliği mide içeriğinde uzun süre korunur; bu da bilim insanları için ekolojik etkileşimlerin analizinde önemli bir avantaj sağlar. Ek olarak, fener balığının kendi türdaşlarını da zaman zaman tükettiği (nadir görülse de) belgelenmiştir. Bu durum, zorlayıcı besin koşullarında kannibalizmin devreye girebileceğini göstermektedir.

Üreme ve Gelişim

Lophius piscatorius türü, dış döllenme ile çoğalan, eşeyleri ayrılmış (gonokoristik) bir balıktır. Cinsel olgunluk erkek bireylerde yaklaşık 6 yaşında (yaklaşık 48–58 cm), dişilerde ise ortalama 14 yaşında (yaklaşık 73–98 cm) gerçekleşir. Dişiler, erkeklere kıyasla daha iri cüsseli ve uzun ömürlüdür.

Üreme mevsimi coğrafi bölgelere göre değişkenlik göstermekle birlikte, Kuzeydoğu Atlantik’te genellikle Şubat–Haziran, Akdeniz alt popülasyonlarında ise Mart–Temmuz ayları arasında yoğunlaşır. Dişi bireyler, üreme öncesi daha sığ platform alanlarına göç ederken, erkekler üreme alanlarına daha sınırlı hareketle katılır.

Döllenme deniz ortamında dış ortamda gerçekleşir. Üreme döneminde dişi balıklar, sayıları 300.000 ile 2.800.000 arasında değişen yumurtaları, jelatinöz ve yarı saydam bir "yumurta perdesi" (egg-veil) adı verilen şeritler içinde suya bırakır. Bu şeritler 5 ila 10 metre uzunluğunda, yaklaşık 25 cm genişliğindedir ve pasif olarak su sütununda sürüklenir.

Yumurta ve Larva Gelişimi

Yumurtalar yaklaşık 2–3 mm çapındadır ve sıcaklığa bağlı olarak değişen sürelerde gelişimlerini tamamlar. 7 °C’lik sıcaklıkta ortalama kuluçka süresi 21 günken, 20 °C gibi daha yüksek sıcaklıklarda bu süre 27 saate kadar düşebilir. Yumurtadan çıkan larvalar yaklaşık 4 aylık bir pelajik dönem geçirir ve bu süreçte su yüzeyine yakın katmanlarda beslenerek büyür. 7–9 cm boya ulaşan post-larval bireyler, dibe inerek bentik yaşama geçiş yapar.

Cinsiyet ve Üreme Stratejileri

Her iki cins ayrı bireylerde bulunur; eşeysel dimorfizm belirgindir. Dişi bireylerin yumurta üretim kapasitesi çok yüksektir, ancak döllenme sonrası ebeveyn ilgisi bulunmaz. Gelişmekte olan embriyolar, jelatinimsi perde içinde korunur; bu yapı potansiyel yırtıcılardan korunma sağlar ve kimyasal izlerin çevreye yayılmasını engelleyerek predasyon riskini azaltır. Üreme sıklığı yıllıktır; her dişi birey sezonda yalnızca bir kez yumurta bırakır. Ancak erkek bireylerin aynı sezonda birden fazla dişiyle çiftleşip çiftleşmediği bilinmemektedir.

Büyüme Dinamikleri

İllicium kesit halkaları ve omurga çekirdek otolit analizlerine dayalı takiben yapılan işaret-salım çalışmalarına göre ortalama büyüme hızı ilk üç yılda 12–15 cm·yıl, beş yaşından sonra 5–6 cm·yıl⁻¹'ye düşer. Maksimum tespit edilmiş boy 200 cm, ağırlık 57 kg'dır; yaş ise 24 yıl olarak kaydedilmiştir.

^{Fener Balığı Yaşam Döngüsü (Yapay Zeka İle Oluşturulmuştur.)}

Koruma Durumu

Tür, geniş dağılım alanı, ticari değeri yüksek eti ve hedef av olması nedeniyle birçok bölgede yoğun balıkçılık baskısı altındadır. Özellikle Avrupa’nın kuzeybatı kıyılarında (İngiltere, İrlanda, İspanya ve Fransa açıklarında) derin deniz trolleri ve tırtıklı ağlarla yapılan avcılık faaliyetleri, türün stok dinamiklerini doğrudan etkilemektedir.

Buna rağmen Uluslararası Doğayı Koruma Birliği (IUCN) tarafından 2017 yılında yapılan değerlendirmeye göre tür, küresel ölçekte “Asgari Endişe” (Least Concern) kategorisinde sınıflandırılmıştır. Bu karar, özellikle Akdeniz’deki ve Kuzeydoğu Atlantik’teki av verilerinin son 25 yıldır görece istikrarlı seyretmesi ve türün geniş coğrafi dağılımı göz önüne alınarak verilmiştir. Yine de bölgesel alt popülasyonlar için bazı belirsizlikler söz konusudur ve stokların durumuna ilişkin verilerin çoğu tür seviyesinde değil, Lophius cinsinin tamamını kapsayacak şekilde raporlanmaktadır.

Avlanma verileri incelendiğinde, Akdeniz’de yıllık av miktarının 1996–2005 arasında 3.500–7.800 ton arasında değiştiği görülmektedir. Ancak bu rakamlar genellikle Lophius piscatorius ile birlikte Lophius budegassa (kara fener balığı) türünü de içerecek şekilde toplanmaktadır. Bu durum, tür bazlı yönetim politikalarının uygulanmasını güçleştirmektedir.