Şanlıurfa Vali Fuat Caddesinde yer alan Fırfırlı Cami, ilk inşa edildiğinde On İki Havari Kilisesi ya da Aziz Havariler Kilisesi adıyla anılan bir Hristiyan ibadethanesiydi. Yapının inşa tarihine dair herhangi bir kitabe veya yazılı kaynak bulunmadığından kesin yapım yılı bilinmemektedir. Ancak mimari özellikleri ve tarihsel bağlam dikkate alındığında, Bizans sonrası dönemde, muhtemelen Orta Çağ’ın erken veya yüksek evrelerinde inşa edildiği değerlendirilmektedir.

1092 yılında Hristiyanlık dünyası açısından büyük kutsiyete sahip olan "Varak Haçı", Van’daki Varak Manastırı’ndan Urfa’ya getirilmiş ve bu kiliseye yerleştirilmiştir. Bu gelişme, yapının Urfa'daki Hristiyan cemaati için ne denli önemli bir merkez olduğunu göstermektedir.

Osmanlı döneminde, yapının üzerinde yer alan ve rüzgârgülüne benzeyen taş süslemeler nedeniyle halk arasında “Fırfırlı Kilise” adıyla anılmaya başlanmıştır. 20. yüzyılın ortalarında işlevi değiştirilen yapı, bir süre cezaevi olarak kullanıldıktan sonra, 1956 yılında camiye dönüştürülmüş ve "Fırfırlı Cami" adını almıştır. Caminin mihrabı üzerindeki kitabede bu tarih açıkça belirtilmiştir.

^{Fırfırlı Cami, (Türkiye Kültür Portalı)}

Mimari Özellikler

Yapı, üç nefli bazilikal plana sahip olup tamamıyla düzgün kesme taş kullanılarak inşa edilmiştir. Orta nef, yan neflerden daha geniş tutulmuş ve tromplu bir kubbe ile örtülmüştür. Yan nefler ise dörder çapraz tonozla kapatılmıştır. Orta nefin yüksek kasnağında toplam yirmi dört pencere yer alır; bu durum yapının iç mekânında doğal aydınlatmayı önemli ölçüde artırır. Kubbe ve tonozlarda bazalt taş, sütun ve kemerlerde ise mukarnas başlıklı kesme taş kullanımı dikkat çekicidir.

Batı cephesinde yer alan ana giriş kapısı, dışta sivri kemerli, içte ise yarım kubbe ile taçlandırılmıştır. Kapı pembe mermerden yapılmış olup oldukça zarif bir görünüme sahiptir. Giriş kapısının üzerinde üç yüzeyli, üç pencereli küçük bir balkon yer alır. Kapının üzerinde Arapça olarak “Emin bir şekilde giriniz” yazılıdır.

Giriş cephesinin üzerinde çan kulesi konumlanmıştır. Bu kule, kilise kimliğinin belirgin mimari unsurlarından biri olarak öne çıkar. Apsisin iki yanına bitişik papaz hücreleri (pastaforion) dışarıya doğru çıkıntılıdır. Dış cephede kullanılan yarım sütunlar ve taş bezemeler hem süsleme hem de taşıyıcı işlevlere sahiptir. Özellikle batı cephe ve köşe kulelerindeki taş işçiliği zengin ve özenlidir.

^{Fırfırlı Cami (Türkiye Kültür Portalı)}

İç Mekân Düzenlemeleri

Yapının apsis bölümü camiye dönüştürülürken duvarla kapatılmış ve burada yer alan pencere mihrap haline getirilmiştir. Güney duvarın ortasındaki yarım sütunun önüne taş bir minber yerleştirilmiştir. Camiye dönüştürülme sürecinde yapının ana mimari formu büyük oranda korunmuş ancak ibadete uygun hale getirmek amacıyla bazı yapısal düzenlemeler yapılmıştır.

^{Cami'nin Girişinde 'Emin Bir Şekilde Giriniz' Yazmaktadır (Türkiye Kültür Portalı)}

Kültürel ve Dini Önemi

Fırfırlı Cami, farklı dini dönemlerde farklı işlevler üstlenmiş çok katmanlı bir kültürel miras yapısıdır. Hristiyanlık döneminde kutsal Varak Haçı’nın muhafaza edildiği bir mabet olması, yapıya önemli bir dini kimlik kazandırmıştır. Camiye çevrildikten sonra da kent halkı tarafından benimsenmiş ve günümüzde de ibadet mekânı olarak kullanılmaktadır.

^{Fırfırlı Cami (Türkiye Kültür Portalı)}

Koruma Durumu ve Güncel Kullanım

Yapı günümüzde cami olarak hizmet vermeye devam etmekte olup Şanlıurfa kent merkezinin önemli tarihî ve kültürel miraslarından biri olarak tescillenmiştir. Mimari özellikleri, tarihsel işlev dönüşümleri ve estetik detayları ile hem araştırmacılar hem de ziyaretçiler açısından dikkat çekici bir yapıdır.