Gümrük Han, Gaziantep’in merkez ilçelerinden Şahinbey’de, Karagöz Mahallesi, Gümrük Caddesi üzerinde yer alan ve 19. yüzyılın ikinci yarısında inşa edilmiş bir Osmanlı hanıdır. Han, günümüzde “Yaşayan Müze” adıyla anılmakta ve geleneksel el sanatlarının üretim ve satışına ev sahipliği yapmaktadır. Yapı, mimari özellikleri, işlevsel dönüşümü ve kültürel miras aktarımındaki rolü ile dikkat çeken yapılardan biridir.

Tarihçe ve Mimari Yapı

Gümrük Han’ın, 1873-1878 yılları arasında Hacı Ömer Efendi tarafından inşa ettirildiği Vakıflar Genel Müdürlüğü kayıtlarında yer almaktadır. Hanın inşa edildiği dönem, Osmanlı İmparatorluğu’nda ticaret yollarının önemini koruduğu ve han yapılarının yaygın olarak kullanıldığı bir dönemdir. Bu bağlamda Gümrük Han, İpek Yolu üzerindeki konumuyla, yolculara konaklama, hayvanları için barınak ve malları için depo imkânı sunmak üzere inşa edilmiştir.

Mimari olarak tek avlulu ve iki katlı bir yapı olan Gümrük Han, geleneksel Osmanlı han mimarisinin temel öğelerini taşımaktadır. Alt katta ahır ve depo işlevli mekânlar bulunurken, üst katta yolcuların konaklaması için odalar yer alır. Bu plan tipi, dönemin han mimarisiyle büyük ölçüde örtüşür. Han, Gaziantep Kale çevresinde yer alan ve benzer işlevlerle kullanılmış toplam 18 han yapısından biri olarak kayıt altındadır.

Restorasyon Süreci ve Dönüşüm

Yapı, uzun yıllar dükkân ve depo işleviyle kullanıldıktan sonra 2011 yılında Şahinbey Belediyesi tarafından restore edilmiştir. Restorasyon süreci Nisan 2011'de başlamış ve sekiz ay içinde tamamlanarak Aralık 2011'de yeniden kullanıma açılmıştır. Restorasyonun ardından han, geleneksel el sanatlarının üretildiği, sergilendiği ve satıldığı bir merkez haline getirilmiştir. Bu bağlamda yapı, “Yaşayan Müze” kimliğiyle tanımlanmış ve kültürel bir işlev yüklenmiştir.

El Sanatları ve İşlevsel Kullanım

Yaşayan Müze olarak hizmet veren Gümrük Han’da Gaziantep’e özgü birçok geleneksel el sanatı yaşatılmaktadır. Bu sanatlar arasında gümüşçülük, bakırcılık, tesbihçilik, mozaik yapımı, cam üfleme, sedefkârlık, ahşap oyma, aba dokuma, kutnu ve alaca dokumacılığı, yemeni yapımı, Antep işi el işlemeleri, ressam kilimcilik ve takunya yapımı gibi meslekler yer almaktadır. Bu mesleklerin birçoğu tarihsel süreçte bölge halkı tarafından icra edilmiş, ancak teknolojik gelişmeler ve endüstriyel üretim süreçlerinin yaygınlaşmasıyla birlikte işlevlerini kaybetmiş ya da turistik ürünlere dönüşerek sınırlı alanlara çekilmiştir.

Mekân, aynı zamanda Şahinbey Belediyesi bünyesindeki sosyal tesislerin desteklediği bir üretim ve satış alanıdır. Bu sosyal tesislerde kadınlara yönelik mesleki kurslar düzenlenmekte; kursiyerlerin ürettiği el işi ürünler sergilenmekte ve satılmaktadır. Sergi salonlarında Antep İşi, Sim Sırma, Tel Kırma, Sarma İşi, Makine Nakışı ve Türkişi gibi tekniklerle üretilmiş mefruşat ürünleri ve hediyelik eşyalar yılın her günü, Pazartesi günleri hariç, halka sunulmaktadır.

^{Gümrük Hanı İçerisinde El Sanatları (Gümrük Hanı Bakır İşleme)}

Ziyaret Bilgileri ve Ulaşım

Gümrük Han, Gaziantep’in Şekeroğlu Mahallesi’nde, Uzun Çarşı içinde yer almaktadır. Şehir içi belediye otobüsleri ve minibüsler aracılığıyla hanın bulunduğu bölgeye ulaşım sağlanabilmektedir. Müze, haftanın altı günü, 09.00 – 18.00 saatleri arasında ziyarete açıktır ve giriş ücretsizdir.

Sosyokültürel Rol

Gümrük Han, el sanatlarının yalnızca sergilendiği bir yapı değil, aynı zamanda üretimin sürdürüldüğü bir yaşam alanıdır. Bu işlevsel yapı, el sanatlarının yalnızca turistik objeler olmaktan çıkarılarak gündelik hayatla ilişkilerinin yeniden kurulmasına yönelik bir platform işlevi görmektedir. Ayrıca, kültürel mirasın gelecek kuşaklara aktarılması, unutulmaya yüz tutmuş mesleklerin belgelenmesi ve tanıtılması açısından önemli bir işlevi yerine getirmektedir. El sanatlarının envanter niteliği kazanacak şekilde kayıt altına alınması ve üretim biçimlerinin doğrudan üreticiler eliyle yaşatılması da bu yapının sunduğu katkılar arasında yer almaktadır.