Girih, İslam sanatında kullanılan yıldız ve çokgen temelli geometrik desenlere verilen addır. Farsça “düğüm” anlamına gelen kelime, birbirine geçen çizgilerden oluşan karmaşık örgüyü ifade eder. Bu desenler genellikle mimari yüzeylerde, çini ve taş işçiliğinde, ahşap oymalarda ve el yazması süslemelerinde görülür.

Tarihsel Gelişim

Girih, İslam sanatında çok erken dönemlerden itibaren ortaya çıkmış ve özellikle Selçuklular, İlhanlılar, Timurlular ve Osmanlılar devrinde mimaride, süsleme sanatında ve yazmalarda yaygın olarak kullanılmıştır. Kökeni 10.–11. yüzyıllara kadar uzanan girih desenleri Selçuklular döneminde belirginleşerek Timurlu ve Osmanlı mimarisinde en gelişmiş örneklerini vermiştir. Osmanlı mimarisinde türbelerin, camilerin ve medreselerin kapı, pencere ve mihrap süslemelerinde sıkça rastlanır. Girihin görsel etkisi, klasik Türk şiirinde de bir metafor olarak kullanılmış, sanatın iç içe geçmiş yapısını yansıtmıştır.

^{Girih Deseni, Owen Jones Grammar of Ornament (Rawpixel)}

Yapısal Özellikler

Girih desenleri, çoğunlukla yıldızlar, çokgenler ve birbirine geçen çizgilerden oluşur. Düğümlerin birleştiği noktalar, sonsuz bir örgü hissi verir. Desenler, simetri ve tekrar esasına dayanır; bu yönüyle hem görsel hem de sembolik bir bütünlük oluşturur. Başlangıçta girih desenleri, cetvel ve pergel ile doğrudan “örgü” şeklinde çizilirken, 1200’lerden itibaren önemli bir değişim yaşanmıştır. Bu dönemde ustalar, desenleri beş temel çokgen üzerine oturtmaya başlamışlardır: beşgen, ongen, altıgen, eşkenar dörtgen ve papyon.

Matematiksel Boyut

Girih desenleri yalnızca periyodik tekrarlarla sınırlı kalmamış, 15. yüzyıldan itibaren özbenzerlik (self-similarity) ve ölçekleme yöntemleri kullanılarak neredeyse kusursuz yarı-kristal (quasi-crystalline) düzenler oluşturulmuştur. Özellikle 1453 tarihli Darb-i İmam Türbesi’ndeki desen, modern matematikte “penrose” döşemeleri ile benzerlik gösterir ve Batı’da ancak 20. yüzyılda keşfedilen bu yapının İslam dünyasında beş yüzyıl önce uygulandığını ortaya koyar

Kullanım Alanları

Selçuklu türbeleri, Timurlu ve İlhanlı yapıları, Osmanlı erken dönem camileri ve medreselerinde girih örnekleri görülür. Ayrıca Safevi ve Babürlü sanatında da önemli bir süsleme tarzı olmayı sürdürmüştür.

• Mimari süsleme: Taş işçiliği, çini, alçı ve ahşap oymacılığında girih desenleri kullanılmıştır.
• Yazma eserler: Tezhiplerde ve minyatürlerin çerçevelerinde girih desenleri kullanılmıştır.
• Edebi metafor olarak: Klasik Türk şiirinde, inceliği ve karmaşıklığı ifade eden bir kavram olarak kullanılmıştır.

Girih Desenlerinin Anlamı

Girih desenleri, yalnızca dekoratif değil, aynı zamanda kozmolojik ve metafiziksel anlamlar taşımaktadır. Sonsuz tekrar duygusu, İslam estetiğinde Tanrı’nın birliği ve evrenin düzeniyle ilişkilendirilmiştir. Geometrik soyutlama, figüratif sanatın sınırlı olduğu İslam kültüründe güçlü bir görsel kimlik unsuru haline gelmiştir.

Girihin Edebiyattaki Kullanımı

Girih, edebiyatta esas anlamı olan “düğüm”den hareketle kullanılmaktadır. Girih kelimesi temel olarak “düğüm” anlamına geldiğinden, klasik şiirde sevgilinin saçlarındaki düğümleri ve dolaşıklığı ifade etmek için kullanılmıştır. İnsanın kalbinde oluşan karmaşık duyguların ve çözülemeyen meselelerin de mecazı olarak kullanılmıştır. Girih, bazen bir bilmecenin ya da zor bir sorunun çözülemeyen yapısını, düğümlü ve karmaşık meseleleri dile getirmek için kullanılmıştır. Girihin eski Türk edebiyatındaki yaygın kullanımı “düğüm” anlamının yanı sıra büyü ve okçulukla ilgili terim anlamlarıdır. Bunlara ek olarak bazı örneklerde bu kelime geometrik desen anlamıyla da kullanılmıştır.