Hattuşa Örenyeri, Anadolu’nun en önemli arkeolojik alanlarından biri olup Hitit İmparatorluğu’nun başkentidir. Günümüz Çorum iline bağlı Boğazkale ilçesinde yer alan bu antik kent, M.Ö. 1650-1200 yılları arasında Hititlerin siyasi, dini ve kültürel merkezi olmuştur. Şehir, geniş bir alana yayılan surları, anıtsal kapıları, tapınakları ve kraliyet yapılarıyla dönemin mimari anlayışını yansıtmaktadır. 1986 yılında UNESCO Dünya Miras Listesi’ne dahil edilen Hattuşa, 2001 yılında da UNESCO Dünya Belleği Programı’na alınarak insanlık tarihi açısından taşıdığı önem tescillenmiştir.
Aşağı Şehir ve Yukarı Şehir olarak iki ana bölgeye ayrılan Hattuşa Örenyeri’nde dinsel yapılar, kral sarayları ve idari yapılar gibi alanlar yer almaktadır. Kentin dikkat çeken anıtları arasında Aslanlı Kapı, Kral Kapı ve Sfenksli Kapı bulunmaktadır. Hattuşa’nın 2 kilometre kuzeydoğusunda yer alan Yazılıkaya Açık Hava Tapınağı ise kaya kabartmalarıyla Hitit dini inanışlarını gösterir. Bölgedeki kazılar, on binlerce kil tabletin ortaya çıkmasını sağlamış ve bu buluntular, Hititlerin hukuki, ekonomik ve diplomatik sistemlerine ışık tutmuştur. Özellikle, M.Ö. 1274 yılında Mısırlılar ile imzalanan Kadeş Barış Antlaşması, dünya tarihindeki ilk yazılı barış antlaşmalarından biri olarak kabul edilmektedir.
Hattuşa Örenyeri (Fotoğraf: Kültür Portalı)
Arkeolojik Kazılar
1834 yılında Fransız gezgin Charles Texier, Hattuşa’nın kalıntılarını keşfetmiş ve Avrupa’ya tanıtmıştır. 1906 yılında başlayan kazı çalışmaları, Alman Arkeoloji Enstitüsü tarafından 1930’lardan itibaren sistematik hale getirilmiş ve özellikle 1952’den itibaren Kurt Bittel yönetiminde devam etmiştir. Günümüzde kazılar, Prof. Dr. Andreas Schachner başkanlığındaki bir ekip tarafından sürdürülmektedir. Arkeologlar, şehrin surlarını, tapınaklarını, saraylarını ve günlük yaşam alanlarını ortaya çıkararak Hitit toplumunun sosyal yapısını ve kent planlamasını detaylandırmıştır. Hattuşa, 1986 yılında UNESCO Dünya Miras Listesi’ne, 2001 yılında ise UNESCO Dünya Belleği Programı’na dahil edilerek uluslararası koruma altına alınmıştır.
Hattuşa Kentinin Tarihi
Hattuşa kenti, Çorum’un Boğazkale ilçesi sınırlarında yer alır. Tarih öncesinden itibaren birçok uygarlığa ev sahipliği yapmış, özellikle M.Ö. 2. binyılda Hitit Devleti’nin merkezi konumuna ulaşarak büyük bir siyasi ve kültürel güç haline gelmiştir. Günümüzde yapılan kazılar, bölgenin tarihinin Kalkolitik Çağ’a (M.Ö. 5000-3000) kadar uzandığını gösterir.
Hattuşa’nın ilk yerleşimcileri, Anadolu’nun yerli halklarından biri olan Hattilerdi. Bölge, bu dönemde "Hattuş" adıyla anılmaktaydı. Hattiler, küçük beylikler halinde örgütlenmiş ve şehirlerinde ileri düzeyde bir taş ve kerpiç mimarisi geliştirmiştir. M.Ö. 3. binyılda Anadolu’ya gelen Asurlu tüccarlar, Hattuşa ve çevresinde ticaret kolonileri kurarak bölgeyi ekonomik açıdan önemli bir merkez haline getirdi. Kültepe’de (Kaniş) bulunan çivi yazılı tabletlerde, Hattuşa’nın bu dönemde gelişmiş bir ticaret ağına sahip olduğu görülmektedir.
M.Ö. 18. yüzyılın başlarında, Kuşşara Kralı Anitta, Hattuşa’yı ele geçirdi. Ancak şehirde beklediği zenginlikleri bulamayan Anitta, Hattuşa’yı yakıp yıktı ve onu lanetledi. Anitta metinlerinde, şehri yıktığını ve kimsenin tekrar inşa etmemesi için Tanrılar adına lanet ettiğini belirtmiştir:
"Geceleyin yaptığım bir saldırı ile şehri aldım. Yerine yaban otu ektim. Benden sonra her kim kral olur ve Hattuşayı yeniden iskan ederse göklerin fırtına tanrısının laneti onun üzerine olsun.”【1】
Ancak bu lanete rağmen, Hititlerin kurucu hükümdarlarından olan I. Hattuşili (M.Ö. 1650-1620), şehri yeniden inşa etmiş ve Hitit İmparatorluğu’nun başkenti yapmıştır. Şehir, büyük bir sur sistemi ile tahkim edilmiş, tapınaklar, kraliyet sarayları ve anıtsal kapılar inşa edilmiştir.
M.Ö. 14. ve 13. yüzyıllarda Hitit İmparatorluğu’nun en güçlü döneminde, Büyük Kral IV. Tudhaliya zamanında şehir büyük bir imar faaliyetinden geçmiş, özellikle Yukarı Şehir bölgesinde birçok dini yapı inşa edilmiştir. Hattuşa, “Bin Tanrılı Ülke” olarak anılan Hititlerin en önemli dini merkezi haline gelmiş, içinde 31 adet büyük tapınak barındırmıştır.
Hattuşa’nın en dikkat çekici yapıları arasında Büyük Tapınak, Aslanlı Kapı, Kral Kapı ve Sfenksli Kapı yer almaktadır. Ayrıca, şehrin kuzeydoğusunda bulunan Yazılıkaya Açık Hava Tapınağı, kaya kabartmaları ile Hititlerin dini inançlarını göstermektedir. M.Ö. 1274 yılında Hititler ile Mısırlılar arasında tarihin bilinen ilk yazılı barış antlaşmalarından biri olan Kadeş Barış Antlaşması imzalanmıştır. Hattuşa kazılarında bu antlaşmaya ait çivi yazılı tabletler bulunmuştur.
M.Ö. 1200 civarında Anadolu'da yaşanan büyük göç hareketleri ve Deniz Kavimleri istilaları sonucunda Hitit İmparatorluğu zayıflamış, Hattuşa büyük ölçüde tahrip edilerek terk edilmiştir. Kentin surlarında ve binalarında yangın izlerine rastlanması, şehrin şiddetli bir saldırıya uğradığını göstermektedir. Hititlerin yıkılmasından sonra Hattuşa, Frigler, Persler, Romalılar ve Bizanslılar tarafından yerleşim görmüş, ancak eski ihtişamına hiçbir zaman ulaşamamıştır.
Mimari Yapı ve Arkeolojik Bulgular
Hattuşa Örenyeri, Hitit İmparatorluğu’nun başkenti olarak gelişmiş mimarisi ve kapsamlı şehir planlamasıyla dikkat çeker. Kentin mimari yapısı, Hititlerin askeri gücünü, dini inanışlarını ve idari organizasyonunu yansıtan unsurlar barındırır. Örenyeri, Aşağı Şehir ve Yukarı Şehir olarak iki ana bölgeye ayrılmaktadır. Aşağı Şehir, Büyük Tapınak gibi dinsel yapılar ve yönetim merkezlerini içerirken, Yukarı Şehir’de ise kral sarayları, idari yapılar ve surlarla çevrili tahkimat sistemleri yer almaktadır.
Şehrin coğrafi yapısı, savunma sistemleri açısından stratejik bir konumda yer almasını sağlamıştır. Yaklaşık 7 kilometre uzunluğundaki sur sistemi, Hattuşa’nın en önemli yapılarından biridir. Sur duvarları, taş temeller üzerine kerpiç bloklarla inşa edilmiştir. Özellikle Yukarı Şehir’deki surlar, bazı noktalarda çift katmanlı olacak şekilde tasarlanmış ve yüksek kulelerle güçlendirilmiştir. Şehrin farklı bölgelerine yerleştirilen Aslanlı Kapı, Kral Kapı ve Sfenksli Kapı gibi anıtsal kapılar, hem askeri savunma işlevi görmüş hem de Hitit sanatı ve inanç sistemini yansıtan kabartmalarla süslenmiştir.
Hattuşa Aslanlı Kapı (Fotoğraf: T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Kalkınma Galerisi)
Aslanlı Kapı, şehrin batısında yer alır ve iki büyük taş aslan heykeliyle süslenmiştir. Aslan figürlerinin, Hititlerde koruyucu bir güç olarak kabul edildiği bilinmektedir. Kral Kapı, surların güneydoğu bölümünde yer almakta ve üzerinde silahlı bir tanrı ya da kral tasviri bulunmaktadır. Sfenksli Kapı, Yukarı Şehir’in en yüksek noktasında konumlanmış iki adet sfenks heykeli ile süslenmiştir. Bu kapının altında, 71 metre uzunluğunda bir tünel (potern) bulunmaktadır. Bu yapıların hem dini hem de savunma amaçlı kullanıldığı düşünülmektedir.
Şehrin girişinde yer alan Sfenks Kapısı (Fotoğraf: Kültür Portalı)
Hattuşa’nın Aşağı Şehir bölgesi, daha çok dini ve ticari merkez olarak düzenlenmiştir. Burada yer alan Büyük Tapınak, şehrin en büyük kutsal yapısıdır ve Hititlerin en önemli tanrıları olan Fırtına Tanrısı Teşup ile Arinna’nın Güneş Tanrıçası’na adanmıştır. Tapınağın çevresinde geniş depo alanları ve tahıl ambarları bulunur. Bu yapılar, Hititlerin tarıma dayalı ekonomik sistemini ve kentteki gıda stoklama yöntemlerini göstermesi açısından önem taşır.
Yukarı Şehir, kentin idari ve dini merkezi olarak öne çıkar. Bu bölgede kraliyet sarayları, tapınaklar ve yönetim binaları yer alır. Hitit krallarının ikamet ettiği Büyükkale Sarayı, yönetim merkezi olarak işlev görmüştür. Sarayın geniş avluları, tören alanları ve depoları, Hititlerin gelişmiş devlet yapısını gösterir. Sarayın duvarları taş temeller üzerine kerpiçle inşa edilmiş, bazı bölümler ise fresk ve kabartmalarla süslenmiştir.
Kadeş Barış Antlaşması ise Hattuşa Örenyeri'nde yapılan kazılarda, Büyükkale Saray Kompleksi ve Büyük Tapınak çevresinde bulunan çivi yazılı tablet arşivlerinde ele geçirilmiştir. Bu tabletler, Hititlerin diplomatik yazışmalarını içeren en önemli belgeler arasında yer almaktadır. M.Ö. 1274 yılında Hitit Kralı III. Hattuşili ile Mısır Firavunu II. Ramses arasında imzalanan barış anlaşmasının Hititçe versiyonunu içermektedir. Söz konusu tabletler, günümüzde İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde sergilenmektedir. Mısır hiyeroglif yazısıyla yazılmış versiyonu ise Kahire’deki Karnak Tapınağı duvarlarında yer almaktadır.
Hattuşa'nın kuzeydoğusunda bulunan Yazılıkaya Açık Hava Tapınağı, Hititlerin dini yaşamında önemli bir yer tutar. Kayalara oyulmuş kabartmalarda Hitit panteonuna ait tanrı ve tanrıça figürleri işlenmiştir. Bu kabartmalar arasında Fırtına Tanrısı Teşup, Güneş Tanrıçası Hepat ve Büyük Kral IV. Tudhaliya gibi önemli figürler dikkat çeker. Özellikle ilkbaharda düzenlenen yeni yıl kutlamalarında kullanılan Yazılıkaya, Hitit dini törenlerinin başlıca merkezlerinden biri olmuştur.
Yazılıkaya Açık Hava Tapınağı’ndaki Yeraltı Dünyası’nın 12 Hitit Tanrısı (Fotoğraf: T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Kalkınma Galerisi)
Kentteki kazı çalışmaları, Hattuşa’nın yalnızca idari ve dini bir merkez olmadığını, aynı zamanda önemli bir ticaret ve üretim noktası olduğunu göstermiştir. Kazılarda ele geçirilen on binlerce kil tablet, Hititlerin hukuk, diplomasi ve ticaret sistemine dair önemli bilgiler sunmaktadır. Bu tabletlerde Kadeş Barış Antlaşması gibi tarihi metinlerin yanı sıra tarım, ekonomi ve toplumsal düzenle ilgili bilgiler yer almaktadır.
