Hava hızı (Airspeed), bir hava aracının, içinden geçtiği hava kütlesine göre olan göreli hızıdır. Bu büyüklük, uçuş emniyeti, performans analizleri, yapısal sınırlar ve navigasyon açısından temel bir parametredir. Hava hızı kavramı, göstergede okunan değer ile gerçek hava kütlesine göre hareket hızı arasındaki korelasyonları dikkate alan çeşitli alt türlere sahiptir.

Pitot-Statik Sistemi ve Temel Ölçüm Prensipleri

Hava hızı göstergesi (Air Speed Indicator, ASI) pitot-statik sistem aracılığıyla çalışır. Pitot tüpü, uçağın uç noktasına yerleştirilmiş olup toplam (statik + dinamik) basıncı ölçer. Statik portlar ise ortam basıncını sağlar. Göstergede okunan değer, toplam ve statik basınç farkının dinamik basınca dönüştürülmesi prensibine dayanır. Modern uçaklarda bu ölçüm, geleneksel göstergeler yerine elektronik uçuş sistemlerinde bant (speed tape) formatında sunulabilir. Her pilot için bağımsız pitot-statik sistemler bulunabilir; ticari uçaklarda üçüncü bağımsız bir hava hızı göstergesi yedeği de mevcuttur.

Bernoulli prensibi, pitot-statik sistemin temel fiziksel ilkesi olarak kullanılır; toplam basınçtan statik basınç çıkarıldığında dinamik basınç elde edilir ve bu dinamik basınç hızla ilişkilendirilir.

Hava Hızı Türleri

Indicated Airspeed (IAS)

IAS, göstergede doğrudan okunan hava hızıdır. Bu değer, alet hataları, pozisyon (yerleşim) hataları ya da atmosfer koşullarına göre düzeltilmemiş hâlidir. Deniz seviyesinde ve standart atmosfer koşullarında IAS ile gerçek hava hızı birbirine yaklaşsa da, irtifa artışı ve yoğunluk azalması durumlarında IAS, gerçek hava hızından daha düşük kalabilir.

Calibrated Airspeed (CAS)

IAS’den, alet hata ve pozisyon hataları çıkarılarak elde edilen değer CAS’tır. Hava aracının dinamik basınca verdiği tepkiyi değerlendirmek açısından kontrol referansı olarak önem taşır. CAS, IAS ile gerçek hava hızı arasındaki ilk düzeltme basamağıdır.

Equivalent Airspeed (EAS)

CAS’ye ek olarak sıkıştırılabilirlik (compressibility) etkileri göz önüne alınarak yapılan düzeltme sonrası elde edilen hız EAS’tır. Düşük hızlarda CAS ile EAS arasında fark ihmal edilebilir; yüksek hızlarda ve yüksek irtifalarda fark daha belirgin hâle gelir. EAS, hava akımı üzerindeki aerodinamik kuvvetlerin değerlendirilmesinde doğrudan kullanılabilir.

True Airspeed (TAS)

EAS’den, irtifa ve sıcaklıktaki farklılıklara karşı düzeltme yapılmasıyla ulaşılan hızdır. TAS, uçak ile hava kütlesi arasındaki gerçek göreli hızdır. Yüksek hızlarda veya irtifalarda TAS, IAS/CAS değerinden önemli ölçüde farklılaşabilir. Tahmini olarak, CAS’nin (veya EAS’in) yoğunluk oranına bağlı bir çarpanla bölünmesiyle TAS bulunabilir.

Dönüşümler Arası İlişkiler

Hava hızı türleri arasındaki dönüşüm sırası şu şekildedir: IAS → (alet/pozisyon düzeltmeleri) → CAS → (sıkıştırılabilirlik düzeltmesi) → EAS → (sıcaklık ve basınç irtifası düzeltmesi) → TAS.

Bu akışla, göstergeden alınan ham değer, art arda düzeltmelere tabi tutulur ve uçuş koşullarına göre gerçeğe en yakın değer (TAS) elde edilir.

Hava Hızı Göstergeleri ve İşaretlemeler

Analog hava hızı göstergelerinde belirli hız bölgeleri renklerle işaretlenmiştir. Bu işaretlemeler, uçuşta emniyetli ve sınır değerlerin görsel takibini sağlar. Kritik hızlar (örneğin stall hızı, yapısal sınır hızları) genellikle IAS olarak tanımlanır; böylece pilot doğrudan göstergeden bu değerleri referans alabilir.

Uçak el kitaplarında V-hızları (örneğin VNE, VFE, VS, VNO) IAS cinsinden yayınlanır ve göstergede karşılık gelen işaretlerle (kırmızı çizgi, sarı yay, yeşil yay gibi) eşleştirilir.

Uçuş Testleri ve Kalibrasyon Yöntemleri

Hava hızı sistemlerinin doğru çalıştığını doğrulamak ve göstergeleri kalibre etmek amacıyla çeşitli uçuş test yöntemleri uygulanır:

• Kule üzerinden alçak geçiş (tower fly-by): Yerden ölçülen radar hızı ile pitot-statik sistem göstergesi karşılaştırılır.
• Trailing cone yöntemi: Uçaktan bir kordon ve koni sistem çıkarılarak statik ve toplam basınç ölçümleri referans alınır.
• Pacer uçak ile karşılaştırma: Test uçağı ile referans uçak paralel uçuş yaparak hız karşılaştırması temin edilir.
• Radar izleme: Radar sistemlerinden alınan verilerle karşılaştırma yapılır.
• Dinamik manevralar: Uçuş sırasında yapılan hız ve yön değişimleriyle sistemin dinamik tepkisi analiz edilir.
• Yüksek hücum açısı, yüksek hız ve sensör gövde etkileri gibi özel durumlarda ek düzeltmeler uygulanır.

Güvenilmez Hava Hızı Göstergesi (Unreliable Airspeed)

Pitot tüpü veya statik portların kısmen ya da tamamen tıkanması; buzlanma, kirlenme, hasar ya da sistem arızaları, gösterge sapmalarına neden olabilir. Bu durumda IAS değeri tutarsız hale gelebilir. Belirtiler arasında göstergede tutarsızlık, hızın artış/azalış veya sabit kalma anormallikleri yer alır. Ayrıca altimetre ve düşey hız göstergesi (VSI) davranışı da etkilenebilir. Bu tür durumlarda uçuş el kitabında belirtilen acil durum prosedürleri uygulanır.

Yer Hızı (Ground Speed) ve Rüzgâr Etkisi

Gerçek hava hızı (TAS) ile rüzgâr vektörünün bileşkesi yer hızını (Ground Speed) oluşturur. Rüzgârla aynı yönde uçuşta GS, TAS’den büyük; karşı yönde uçuşta ise küçüktür. Bu fark, navigasyon hesaplarında, seyir planlamasında ve yakıt yönetiminde kritik rol oynar.

Hava hızı, uçuş dinamiği ve aerodinamik kuvvet analizlerinden navigasyon planlamasına kadar tüm uçuş aşamalarında belirleyici bir parametredir. Pitot-statik sistem aracılığıyla elde edilen IAS değeri, sırasıyla CAS, EAS ve TAS dönüşümleriyle gerçek hava hızına uyarlanır. Göstergelerdeki renk bölgeleri ve V-hız tanımları, pilotların emniyet sınırlarını doğrudan takip etmesini sağlar. Uçuş testleriyle sistem doğruluğu sağlanır; arıza veya buzlanma durumlarında güvenilmez hava hızı prosedürleri uygulanır. V-hızları, hem eğitim hem profesyonel uçuşlarda, emniyetli performans sınırlarının korunmasında temel göstergelerdir.