Havai fişekler, genellikle eğlence ve kutlama amaçlı kullanılan, içinde barut ve çeşitli kimyasal bileşikler bulunan piroteknik araçlardır. Temel işlevi, görsel ve işitsel efektler oluşturarak seyirlik bir deneyim sunmaktır. İlk olarak 9. yüzyılda Çin'de kötü ruhları uzaklaştırmak amacıyla geliştirilen bu teknoloji, barutun keşfiyle yakından ilişkilidir. Zaman içinde Avrupa'ya ulaşan bu teknik, özellikle İtalya’da geliştirilen kimyasal formüller sayesinde bugünkü gösterişli halini almıştır. Modern havai fişekler hem askeri törenlerde hem de sivil etkinliklerde kullanılmaktadır.

^{Havai fişek etkinliğine ait görsel (AA)}

Yapısı ve Çalışma Prensibi

Bir havai fişek düzeneği; dış kabuk (kapsül), itici barut şarjı, zamanlayıcı fitil ve efekt yıldızlarından oluşur.

• İtici barut: Yükselmeyi sağlar.
• Zamanlayıcı fitil: Efektlerin patlama zamanını belirler.
• Efekt yıldızları: Renkli patlamayı oluşturan kimyasal bileşenlerdir.

Ateşlenen havai fişek, içindeki barut sayesinde yükselir. Zamanlayıcı, doğru irtifada yıldızları ateşleyerek bir dizi yanma ve patlama tepkimesi başlatır. Böylece göz alıcı renkler ve desenler ortaya çıkar.

Kimyasal Bileşimi ve Renk Oluşumu

Havai fişeklerdeki renklerin kaynağı, içerdikleri metalik tuzların yandıklarında yaydıkları özgül ışınım dalga boylarıdır.

• Stronsiyum nitrat: Kırmızı
• Bakır(II) klorür: Mavi
• Sodyum nitrat: Sarı
• Baryum nitrat: Yeşil
• Kalsiyum tuzları: Turuncu

Bu renkler, ısıtıldıklarında elektronlarının enerji düzeyinin değişmesiyle oluşan foton emisyonuna bağlıdır. Ayrıca magnezyum ve alüminyum gibi metaller kıvılcım ve ışık şiddetini artırır.

Görsel ve Şekilsel Efektler

Efekt yıldızlarının geometrik dizilimi, patlama esnasında oluşacak şekli belirler. Örneğin:

• Dairesel dizilim → halka şeklinde patlama
• Simetrik dizilim → çiçek, kalp veya yıldız şekilleri
• Asimetrik dizilim → serpinti efekti

Zincirleme patlama veya çatırdama gibi sesli efektler, yıldızlara eklenen ilave bileşiklerle sağlanır. Bu görsel efektler, hem fiziksel tasarıma hem de kimyasal yapıya bağlıdır.

^{İstanbul boğazı 29 Ekim Cumhuriyet Bayramı kutlamaları havai fişek gösterisi,2013 (AA)}

Çevresel ve Biyolojik Etkiler

İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkiler

Havai fişekler görsel olarak etkileyici olsa da ses basıncı ve kimyasal emisyonları nedeniyle çeşitli sağlık riskleri taşır. Patlama anında oluşan ani ve yüksek şiddetteki sesler, işitme kaybı, kulak çınlaması, tansiyon artışı ve anksiyeteye neden olabilir. Epilepsi hastaları için ise ışık şiddeti tetikleyici bir unsur olabilir.

Hayvanlar Üzerindeki Etkiler

Hayvanlar, özellikle de evcil hayvanlar ve kuşlar havai fişeklere karşı oldukça hassastır. Patlama anındaki gürültü ve ışık değişimi, onların yönelim duygularını kaybetmesine, korku davranışlarına ve toplu kaçışlara neden olabilir. Ayrıca kuşlar için gece saatlerinde yapılan gösteriler yön kaybı ve çarpışmalarla sonuçlanabilir.

Kimyasal Kirlilik ve Doğa

Havai fişek gösterileri sırasında açığa çıkan metal partiküller, perkloratlar ve diğer kimyasallar toprak, su ve havaya karışarak uzun süreli çevresel zararlar oluşturabilir. Bu maddeler solunum yoluyla canlıları etkileyebilir ve birikici toksisite yaratabilir.

Adli Tıp ve Yaralanmalar

Yanlış kullanım, yetersiz güvenlik önlemleri ve kaçak üretim gibi durumlar sonucunda ciddi fiziksel yaralanmalar meydana gelmektedir.

• Parmak kopması
• Göz yaralanmaları
• Ciltte ikinci ve üçüncü derece yanıklar
• Solunum yollarında kimyasal tahriş

Bu tür vakalar özellikle yılbaşı ve bayram gibi yoğun gösteri dönemlerinde artış göstermektedir. Adli Tıp Bülteni’nde yayınlanan bir çalışmaya göre, Türkiye’de bu yaralanmalar çoğunlukla 15-25 yaş aralığındaki erkeklerde gözlemlenmektedir. Ayrıca el yapımı havai fişeklerin yasa dışı kullanımı da ciddi güvenlik riski oluşturmaktadır.

Yasal Düzenlemeler ve Etik Tartışmalar

Birçok ülkede havai fişeklerin satışı ve kullanımı özel izinlere tabi tutulmaktadır. Türkiye’de de bu ürünler Sınıf 1.3 ve 1.4 piroteknik ürünler olarak sınıflandırılmış, İçişleri Bakanlığı denetimine bağlanmıştır.

Son yıllarda artan çevre bilinci ve hayvan hakları savunuculuğu, bazı şehirlerin tamamen havai fişek yasaklarına yönelmesine neden olmuştur.

Alternatif olarak:

• Lazer ışık gösterileri
• Sessiz havai fişekler (low-noise fireworks) gibi doğaya ve canlılara duyarlı teknolojiler geliştirilmektedir.

Havai fişekler, tarihsel kökeni çok eskiye dayanan, kimya ve mühendisliğin birleşimiyle ortaya çıkan görsel ve işitsel şölen araçlarıdır. Ancak günümüzde yalnızca bir eğlence unsuru olarak değerlendirilmemekte; sağlık, çevre, hayvan refahı ve güvenlik gibi birçok alanda tartışma konusu haline gelmektedir. İçerdikleri kimyasal bileşenler ve oluşturdukları ses şiddeti, insan sağlığına zarar verebildiği gibi, özellikle hayvanlar üzerinde ciddi stres etkileri yaratmaktadır. Ayrıca havai fişeklerin hatalı kullanımı ciddi yaralanmalara ve çevresel kirliliğe neden olabilmektedir. Bu nedenle, teknolojik alternatiflerin değerlendirilmesi, düzenleyici önlemlerin artırılması ve toplumsal farkındalığın geliştirilmesi, daha güvenli ve sürdürülebilir bir yaklaşımın benimsenmesi açısından önem taşımaktadır.