Hoca Ali Rıza (1858, Üsküdar – 20 Mart 1930, Üsküdar), Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemi ile Cumhuriyet’in ilk yıllarında etkinlik göstermiş, özellikle peyzaj ve desen çalışmalarıyla tanınan asker kökenli Türk ressamdır. Yerel ve millî unsurları yansıtan üslubu, İstanbul ve çevresine ait kentsel ve doğal görünümleri belgeleyen eserleri ile Türk resim tarihinde yere sahiptir.
Hayatı ve Eğitimi
Hoca Ali Rıza, Üsküdar’ın Ahmediye Mahallesi’nde doğdu. Babası Süvari Binbaşısı Mehmed Rüşdü Bey’dir. İlk ve orta öğrenimini Üsküdar’da tamamladıktan sonra 1879 yılında Kuleli Askerî İdadisi’ne girdi. Bu dönemde resme olan ilgisi belirginleşti; arkadaşlarıyla birlikte dönemin Askerî Mektepler Nazırı Edhem Paşa’ya başvurarak okulda bir resimhane açılmasını sağladı. Burada Osman Nuri Paşa’dan, ardından Alexandre Cabanel’in öğrencisi olan Süleyman Seyyid’den ve Mösyö Pierre Guès (M. Kess) adlı Batılı bir ressamdan dersler aldı.
1883’te Mekteb-i Harbiye’den ikinci mülâzım (teğmen) rütbesiyle mezun oldu. Öğrencilik yıllarında yaptığı resimler Sultan II. Abdülhamid tarafından beğenildi ve 1881’de Mecidi Nişanı ile ödüllendirildi. Mezuniyetinin ardından Osman Nuri Paşa’nın yardımcısı olarak Harbiye’nin resim öğretmenliğine atandı. 1885/1886’da İtalya’ya gönderilmesi planlandı ancak Napoli’deki kolera salgını nedeniyle bu gerçekleşmedi. Kısa sürede atölye şefliğine yükseldi.
Manzara / Hoca Ali Rıza (Ankara Resim ve Heykel Müzesi)
Askerî ve Sanatsal Görevleri
1886’da Kuleli İdadisi’nde Osman Nuri Paşa’nın yardımcılığına getirildi ve bu görevini 1908’e kadar sürdürdü. 1891’de Osmanlı Devleti’nin ilk başkentlerinin belgelenmesi amacıyla düzenlenen askerî heyette yer alarak Söğüt, Bilecik, Eskişehir, Bursa ve Yenişehir’deki Türk-İslâm eserlerini çizdi. 1895’te Yıldız Porselen Fabrikası resimhanesinde çalıştı. 1903’te Mahmud Şevket Paşa başkanlığında kurulan ve Osmanlı kıyafetlerini belgeleyen albüm ile Türk Esliha-i Antika Müzesi’nin kuruluş hazırlıklarını yürüten komisyonda görev aldı.
1909’da Harbiye Matbaası baş ressamlığına, 1910’da Şehzadegân sınıflarında resim öğretmenliğine atandı. 1911’de yarbay rütbesindeyken kendi isteğiyle emekliye ayrıldı. Emeklilikten sonra 1914’te İnâs Sanayi-i Nefise Mektebi’nde peyzaj, 1918’de Çamlıca İnâs Sultanisi’nde, 1921’de Üsküdar Kız Sanayi Mektebi’nde, 1929’da Sultan Ahmed Erkek Ameli Hayat Okulu’nda resim dersleri verdi.
Boğaz içinde Yokuşlu Yol / Hoca Ali Rıza (Ankara Resim ve Heykel Müzesi)
Sanat Anlayışı
Hoca Ali Rıza, Türk resim tarihinde özellikle desen merkezli çalışmaları, peyzajları ve İstanbul’a ait belge niteliğindeki görünümleri ile tanınır. Askerî okul eğitiminin kazandırdığı perspektif bilgisi, ışık–gölge disiplini ve belirgin kenar çizgileri eserlerinde hâkimdir. Çalışmalarında Barbizon Okulu’na yakın bir doğa yorumu görülür; doğayı birebir kopyalamaktan çok kendi gözlemlerinden süzülen bir anlatım amaçlamıştır.
Sanatçının eserlerinde Üsküdar, Ahmediye, Karacaahmet, Çamlıca, Boğaziçi yalıları, İstanbul’un mahalleleri, kahvehaneleri, ahşap evleri, sahil köyleri, cami ve türbeler, sokak satıcıları ile tepeler, ağaçlıklar, deniz ve gökyüzü gibi temalar öne çıkar. Suluboya, yağlıboya, pastel ve karakalem tekniklerinde üretim yapmıştır. Doğa, kent ve mimariyi sıcak ve samimi bir atmosfer içinde, ayrıntıya önem vererek işlemiştir.
Deniz Manzarası / Hoca Ali Rıza (Ankara Heykel ve Heykel Müzesi)
Desen ve Konu Çeşitliliği
Hoca Ali Rıza, renk kullanımında dengeli ve temiz tonlara yönelmiş; özellikle desenlerinde ritimli ve hareketli çizgiler, taramalar ve hacim yaratma teknikleri öne çıkmıştır. Peyzaj dışında enteriyör, natürmort ve figür çalışmaları da üretmiştir. Ev içi betimlemelerinde dönemin Türk ev kültürünü yansıtan halı, kilim, perde ve ahşap işçiliği gibi ayrıntılar belge niteliğindedir. Figür çalışmalarında formu belirgin konturlarla tanımlamış, hareket ve duruş özelliklerini vurgulamıştır.
Sanat Toplulukları ve Sergiler
1909-1912 yılları arasında Osmanlı Ressamlar Cemiyeti başkanlığı yaptı. Cemiyetin yayın organı olan Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi’nin çıkarılmasına öncülük etti. Galatasaray Sergileri, Halkevleri Sergileri ve 1928 Paris Sergisi gibi etkinliklere katıldı. 1909’da Üsküdar İskele Gazinosu’nda bir sergi düzenledi. İlk kişisel sergisi ölümünden üç yıl sonra, 1933’te Eminönü Halkevi’nde açıldı.
Şair İbn-i Rafet Portresi / Hoca Ali Rıza (Ankara Resim ve Heykel Müzesi)
Mirası
Sanatçının eserlerinin sayısının yaklaşık beş bin olduğu tahmin edilmektedir. Eserleri farklı koleksiyonlarda dağınık hâlde bulunmakta, Ankara Millî Kütüphane’de önemli bir koleksiyonu yer almaktadır. Oğlu Nâsır Çizer’e ve yakın dostu Fuat Şemsi İnan’a ait bazı çalışmalar Kemal Erhan koleksiyonuna intikal etmiştir. “Kırk Ambar” adını verdiği, krokiler, küçük resimler, tezyinî motifler, fikir notları ve edebî alıntılar içeren defterleri ile çeşitli eskizleri, öğrencisi Dr. Süheyl Ünver tarafından Süleymaniye Kütüphanesi’ne bağışlanmıştır.
Ölümü
20 Mart 1930’da Üsküdar’da vefat eden Hoca Ali Rıza, Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi.
