İterbiyum, lantanit serisinde yer alan, atom numarası 70 olan, gümüşi renkte, yumuşak bir metaldir. 1878 yılında Jean-Charles Galissard de Marignac tarafından keşfedilmiş olup adını, keşfedildiği yer olan İsveç'in Ytterby kasabasından almıştır.

Sınıflandırma ve Temel Özellikler

İterbiyum (Yb), periyodik tablonun 6. periyodunda, lantanitler grubunda bulunan bir elementtir. Elektron dizilimi [Xe] 4f¹⁴6s² şeklindedir. Bu tam dolu 4f kabuğu, iterbiyumun bazı özelliklerinin diğer lantanitlerden farklılaşmasına neden olur. Oda sıcaklığında katı halde bulunan yumuşak bir metaldir. Yoğunluğu yaklaşık 6,90 g/cm³'tür.

Keşfi

İterbiyum, 1878 yılında İsviçreli kimyager Jean-Charles Galissard de Marignac tarafından, o zamanlar erbiyum nitrat olarak bilinen bir maddeden ayrıştırılmıştır. Marignac, bu yeni toprağa (oksit formuna) "iterbin" adını vermiştir. Daha sonra 1907'de Georges Urbain, Marignac'ın iterbininin aslında iki elementin (neoiterbiyum, yani günümüzdeki iterbiyum, ve lutesyum) karışımı olduğunu göstermiştir. Carl Auer von Welsbach da Urbain'den bağımsız olarak aynı sonuca ulaşmıştır.

^{İterbiyum (Yapay Zeka İle Oluşturulmuştur.)}

Etimoloji

İterbiyum, adını İsveç'te, Stockholm yakınlarındaki Ytterby kasabasından almıştır. Bu kasaba, aynı zamanda itriyum (Y), terbiyum (Tb) ve erbiyum (Er) gibi diğer birçok nadir toprak elementinin de ilk kez keşfedildiği minerallerin bulunduğu bir maden ocağına ev sahipliği yapmaktadır.

Doğada Bulunuşu

İterbiyum, diğer lantanitlerle birlikte çeşitli nadir toprak minerallerinde bulunur. En önemli kaynakları arasında monazit, ksenotim ve gadolinit gibi mineraller yer alır. Yerkabuğundaki bolluğu nispeten düşüktür. Genellikle diğer lantanitlerden ayrıştırılması karmaşık kimyasal ve fiziksel süreçler gerektirir.

Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri

İterbiyum, parlak gümüşi bir görünüme sahip, yumuşak ve dövülebilir bir metaldir. Havayla temas ettiğinde yavaşça oksitlenir ve yüzeyinde koruyucu bir oksit tabakası oluşturur. Erime noktası 824 °C, kaynama noktası ise 1196 °C'dir. Atom yarıçapı yaklaşık 226 pm'dir. Elektron ilgisi –1,93 kj/mol olarak belirtilmiştir. Suyla yavaş, asitlerle ise daha hızlı reaksiyona girerek hidrojen gazı açığa çıkarır. Bileşiklerinde genellikle +2 ve +3 oksidasyon durumlarını alır; +3 durumu lantanitler için tipik iken, +2 durumu tam dolu f kabuğunun kararlılığından kaynaklanır.

İzotopları

İterbiyumun doğada yedi kararlı izotopu bulunur: ¹⁶⁸Yb, ¹⁷⁰Yb, ¹⁷¹Yb, ¹⁷²Yb, ¹⁷³Yb, ¹⁷⁴Yb ve ¹⁷⁶Yb. Önemli izotoplar olarak ¹⁷²Yb, ¹⁷³Yb ve ¹⁷⁴Yb belirtilmiştir. Bunların yanı sıra birçok radyoaktif izotopu da yapay olarak üretilmiştir.

• ¹⁷⁴Yb: Doğal iterbiyumun en bol bulunan izotopudur (%31.8).
• ¹⁶⁹Yb: Yarı ömrü yaklaşık 32 gün olan ve gama ışını yayan bu radyoaktif izotop, taşınabilir X-ışını kaynaklarında ve bazı tıbbi uygulamalarda kullanılır.

Kullanım Alanları

İterbiyumun çeşitli özel uygulamaları bulunmaktadır:

• Lazerler: İterbiyum katkılı kristaller (örneğin Yb:YAG) ve fiberler, güçlü ve verimli katı hal lazerlerinin yapımında kullanılır. Bu lazerler endüstriyel işlemlerde, tıpta ve bilimsel araştırmalarda kullanılır.
• Veri Saklama Aygıtları: Bazı özel manyetik alaşımlarda ve veri saklama teknolojilerinde potansiyel kullanımları araştırılmaktadır.
• Paslanmaz Çelik: Mekanik özelliklerini iyileştirmek amacıyla paslanmaz çeliğe eklenebilir.
• Gama Işını Kaynakları: Taşınabilir X-ışını cihazlarında ve nükleer tıpta radyografi için ¹⁶⁹Yb izotopu gama ışını kaynağı olarak kullanılır.
• Stres Ölçümü: Mekanik stres altında elektriksel direnci değiştiği için bazı stres ölçüm cihazlarında kullanılabilir.
• Fiber Optik Sıcaklık Sensörleri: İterbiyum katkılı fiberler, yüksek sıcaklık ortamlarında hassas sıcaklık ölçümü için kullanılabilir.

Biyolojik Rolü ve Önlemler

İterbiyumun bilinen bir biyolojik rolü yoktur. Düşük düzeyde zehirli olduğu kabul edilir. Çözünür iterbiyum bileşikleri cilt ve gözlerde tahrişe neden olabilir. Toz halindeki metal, diğer reaktif metaller gibi yangın riski oluşturabilir. Elementle ve bileşikleriyle çalışılırken uygun havalandırma ve kişisel koruyucu ekipman kullanılması önerilir.