Kemik tarakçılık, hayvan boynuzundan tarak yapımı sanatıdır. Sivas'ın önemli el sanatları arasında yer alan ve geçmişten günümüze bir değer olarak ulaşan kemik tarak, kültürel mirasımızın önemli bir parçasıdır. Kemik tarak, boynuzdan üretildiği için doğal bir yapıya sahiptir ve insan vücudu ile uyumlu özellikler taşımaktadır.
Kemik tarak, Türk Patent ve Marka Kurumundan (TÜRKPATENT) coğrafi işaret tescil belgesi almıştır. Bu tescil, Sivas kemik tarağının resmi olarak tanınmış ve korunan bir kültürel değer olduğunu göstermektedir.
Kemik Tarak (T.C. Sivas Valiliği)
Tarihçe
Tarak, insanlık tarihinde çok eski dönemlerden beri kullanılan bir araçtır. Efsaneye göre ilk tarak, Sarı İmparator'un (M.Ö. 2717 – M.Ö. 2599) eşlerinden biri tarafından balık kılçığı şeklinde yaptırılmıştır. Tarak, 6000 yıllık köklü bir geçmişe sahiptir.
Antik çağa ait bulgularda eski Mısır, Roma ve Hint uygarlıklarında tarak kullanıldığını gösteren somut bilgi ve belgelere rastlanmıştır. Hint Avrupa dillerinde tarak sözcüğü diş anlamında GOMBHOS ya da GOMFOS sözcüklerinden türetilmiştir. Türkçe'de tarım kelimesinin kökeni taramağa dönüşmüş, tarımak sözcüğü ile anılmıştır.
Suyla fazla ilgili olamayan ilk çağ insanı, saçlarını temizliğinde ağaç dallarını, sonra suya dayanıklı olduğundan basit kemik tarak benzeri objeleri kullanmıştır. Prehistorik dönemlerde kullanılan takı ve süs eşyalarının hammaddesi boynuz ve kemiktir. Kemik ve boynuzların tercih sebebi, doğada kolay elde edilebilir ve kolay işlenebilir olmasıdır.
Osmanlı Devleti'nde tarak vazgeçilmez bir ögedir ve vücut bakım araçları arasında en çok ön plana çıkandır. Saç taramaya yarayan taraklar kemikten de yapılır. XVIII. yüzyılın ilk yarısında günümüzdeki kadar yaygındır. Tarak, sadece saç için değil sakal ve bıyık için de kullanılmaktadır.
Sivas'ta kemik tarakçılık imalatının ne zaman başladığı tam olarak bilinmemekle birlikte yüzyıllara varan geçmişi vardır. Tarakçılık, 50 yıl önce sanayi tipi seri plastik tarak üretimi başlayana kadar geleneksel olarak yapılan el sanatları ürünlerindendir.
Kemik Tarak (T.C. Sivas Valiliği)
Hammadde ve Tedarik
Kemik tarak yapımında hammadde olarak büyükbaş ve küçükbaş hayvan boynuzu kullanılmaktadır. Üretimde genellikle tosun, öküz, manda ve koç boynuzu tercih edilmektedir. Boynuz, kemik tarağın hammaddesidir ve geri dönüşümü kolaydır.
Hammadde tedariki, küçükbaş hayvanlar kesildikten sonra boynuzların toplayıcılardan alınması yoluyla sağlanmaktadır. Toplanan boynuzlar yaklaşık 4 yıl kurutmaya bırakılmaktadır. Kuruduktan sonra tarak yapılacak şekilde kesilmektedir.
Eskiden hammadde olan manda boynuzu yakın çevreden sağlanırken, talep arttıkça uzak illerden getirilmeye başlanmıştır. Günümüzde hammadde bulmada zorluk yaşanması, mesleğin yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalmasının nedenlerinden biridir.
Kemik Tarak (Anadolu Ajansı)
Yapım Süreci
Kemik tarak yapımı, uzun ve zahmetli bir süreçtir. Yapım aşamaları şu şekildedir:
- Boynuzlar toplanır
- Yaklaşık 4 yıl kurutulur
- Kuruduktan sonra tarak yapılacak şekilde kesilir
- Kaba tesviyesi yapılır
- Birinci doğrultma için ateşte ısıtılır
- Prese verilir
- Tekrar tesviye yapılır
- İkinci doğrultma yapılır
- Isıl işlemden geçirilir
- Boynuz açılır (plak haline getirilir) - en önemli aşama
- Çeşitli törpülerden geçirilir
- Zımparadan geçirilir
- Yapılacak tarağa göre şekil verilir
- Tarağın dişleri açılır
- Çapakları alınır
- Raspalama (kazıma) işlemi yapılır
- Dişlerin uçları sivriltilir
- Daha ince zımparalardan geçirilir
- Parlatma işlemi yapılır
- Müşterinin kullanımına hazır hale getirilir
Boynuza şekil verilir ancak deseni doğal olarak ortaya çıkar. Her ürün benzersizdir, son aşamaya kadar nasıl bir desen çıkacağı tam olarak kestirilemez. Ustalar, "Tabiat bize ne sunarsa biz onu kullanıyoruz. Yaptığımız ürün son aşamaya gelip bitine kadar nasıl bir desen çıkacağını, ne çıkacağını biz de tam olarak kestiremiyoruz. Onun içerisinden farklı bir şey çıktığı zaman bu ayrı bir keyif oluyor ve ayrı bir haz veriyor insana" şeklinde ifade etmektedirler.
Kemik Tarak (Anadolu Ajansı)
Ürün Çeşitleri
Kemik tarak çeşitleri şunlardır:
Kadın Tarakları:
- Çift Ağızlı Bayan Tarağı
- Düz Bayan Tarağı
- Oymalı Bayan Tarağı
- Uzun Saplı Bayan Tarağı
- Boynuzlu tarak
Erkek Tarakları:
- Kalın-İnce Dişli Erkek Tarağı
- Düz erkek tarağı
- Sakal tarağı
- Bıyık tarağı
- Çanta tarağı
Süs Amaçlı Kullanılan Taraklar:
- Koç Boynuzu Vitrin Tarak
Kemik tarağın dışında boynuzdan yapılan diğer eşyalar:
- Kemik toka
- Zarf açacağı
- Yemek kaşığı
- Çay tabağı
- Kolye ucu
- Bardakaltı
Kemik Tarak (T.C. Sivas Valiliği)
Sağlık Faydaları
Kemik tarak, insan sağlığı için faydalı özelliklere sahiptir:
- Boynuzda bulunan keratin sayesinde saçta kepeklenmeyi önler
- Saçta elektriklenmeyi önler
- Negatif elektrik yüklemesini önleyerek stresi azaltır
- Hücreleri canlı tutar
- Bakteri oluşumunu engeller
- Saç sağlığını korur
- Saçta kırılmaları azaltır
Kemik tarakların saçı elektriklendirmediği, kırmadığı ve kepeği aldığı, kullananlar ve ustalar tarafından bilinen ve ifade edilen bir gerçektir. Doğal ürünlerin tavsiye edildiği günümüzde, plastik yerine kemik ya da ahşap olan tipte tarakların tercih edilmesi önerilmektedir.
Coğrafi İşaret Tescili
Sivas Kemik Tarağı, Türk Patent ve Marka Kurumundan (TÜRKPATENT) coğrafi işaret tescil belgesi almıştır. İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 19.01.2022 tarihinde tescil başvurusunda bulunmuş ve kemik tarak ile birlikte Sivas'ın tescilli ürün sayısı 21'e ulaşmıştır.
Coğrafi işaret tescilinin önemi şu şekilde açıklanmaktadır:
- Tüketiciler ürünün kaynağını, karakteristik özelliklerini ve coğrafi alan bağlantısını görerek kaliteli ve garantili tedarik imkanı bulur
- Kentin markalaşmasında önemli bir etkendir
- Turizm potansiyelini yükseltmede ve turist çekmede etkilidir
- Yerel üretime ve kırsal kalkınmaya destek sağlar
- Geleneksel bilgi ve kültürel değerleri muhafaza eder
- Ürün taklitçiliği ile mücadelede önem taşır
Kemik Tarak (Anadolu Ajansı)
Günümüzdeki Durumu
Sivas'ta kemik tarakçılık, kaybolmak üzere olan bir el sanatıdır. Günümüzde bu sanatı sürdüren sınırlı sayıda usta bulunmaktadır. Geçmişte çok çeşitli şekilde kullanılan tarak, bugün farklı malzemeden ve fabrikasyon şekilde üretiminin çoğalması nedeniyle el yapımı kemik tarağın geleneksel üretimi azalmıştır. Bu sanat gün geçtikçe yok olan sanatlar arasındaki yerini almaya başlamıştır.
Mesleğin yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalmasının nedenleri:
- Ustaların ileri yaşlarda olması
- Hammadde bulmada zorluk yaşanması
- Çırak yetiştirilememesi
