Kösüre taşı, metal kesici aletlerin bilenmesinde kullanılan doğal bir bileme taşıdır. Anadolu’da farklı bölgelerde “kösere”, “köstüre”, “kösdüre” veya “kösre taşı” gibi adlarla anılan bu taş, geleneksel zanaatlar içinde taş işçiliğine dayanan en eski örneklerden biridir. Doğal yapısı sayesinde çelik, demir ve diğer metallerin yüzeyini zarar vermeden keskinleştiren kösüre, Anadolu taş kültürünün hem işlevsel hem de kültürel bir ürünüdür.

^{Kösüre Taşı (Yapay Zeka İle Oluşturulmuştur.)}

Tarihçe

Kösüre taşı üretimi, Anadolu’da taş ustalığı geleneğiyle birlikte gelişmiştir. Bu üretim biçimi, usta-çırak ilişkisine dayalı olarak yüzyıllar boyunca nesilden nesle aktarılmıştır. Zanaat, özellikle Samsun’un Vezirköprü ilçesinde uzun yıllar boyunca ekonomik ve kültürel bir uğraş alanı olmuştur. Vezirköprü çevresinde kösüre yapımı, yöre halkının geçim kaynaklarından biri olarak kırsal yaşamın bir parçası hâline gelmiş, taş işçiliğiyle ilgili bilgilerin korunmasını sağlamıştır.

Modern sanayileşme süreciyle birlikte el emeğine dayalı bu üretim biçimi giderek azalmıştır. Günümüzde kösüre yapımını sürdüren ustaların sayısı birkaç kişiyle sınırlıdır. Bu durum, kösüre taşını yalnızca bir iş aracı olmaktan çıkararak kültürel mirasın korunması gereken unsurlarından biri hâline getirmiştir.

Jeolojik Yapı ve Özellikler

Kösüre taşının ana malzemesi kumtaşıdır. Vezirköprü yöresinde çıkarılan kösüre taşları, Eosen dönemine ait tortul tabakalar içinde yer alır. Bu taşlar; kuvars, feldspat, mika, klorit ve karbonat gibi minerallerin ince taneli ve homojen biçimde dağılmasıyla oluşmuştur. Bağlayıcı madde olarak silis ve serizit bulunur. Bu mineralojik yapı, taşın hem dayanıklılığını hem de bileme işlemi sırasındaki etkinliğini artırır.

Kumtaşının ince taneli yapısı, bilenen aletin yüzeyinde derin çizikler oluşmasını engeller. Böylece, kesici aletlerin daha düzgün bir yüzeyle bilenmesi sağlanır. Kösüre taşlarının rengi genellikle sarımsı veya açık yeşilimsi tonlardadır. Taşın içinde yer alan demir oksit, bu renklere hafif bir solgunluk katar.

Çıkarıldığı Alanlar

Kösüre taşının en önemli yatakları Samsun’un Vezirköprü ilçesine bağlı Kabalı, Akçay ve Kuruçay köylerinde yer alır. Ayrıca Altınkaya Barajı çevresindeki taş ocakları da kösüre yapımında kullanılan hammaddenin çıkarıldığı diğer alanlardandır. Taşlar genellikle dere yataklarında, erozyon ve aşınma sonucu yüzeye çıkan bloklar hâlinde bulunur.

Bu taşların çıkarılmasında mevsimsel koşullar önemlidir. İlkbaharda artan yağışlar ve kar erimeleriyle dere yataklarında yeni taş blokları ortaya çıkar. Kış aylarında ise toprağın donması ve suyun yükselmesi nedeniyle taş çıkarma işlemi güçleşir. Bu nedenle kösüre üretimi genellikle ilkbahar sonu ve yaz başında yoğunlaşır.

Üretim Süreci

Kösüre yapımı tamamen el işçiliğine dayalı bir süreçtir. Ustalar, uygun taş bloklarını dere yataklarında tespit ederken taşın sesine ve rengine bakarak kaliteyi belirler. Balyozla vurulduğunda tok bir ses veren taşlar tercih edilir. Koyu gri renkli taşlar, en uygun bileme yüzeyini sağlayan türlerdir.

Taş, ocaktan çıkarıldıktan sonra atölyelere taşınır ve burada el aletleriyle işlenir. Geleneksel yöntemlerde keski, çekiç, eğe ve tokmak kullanılırken, günümüzde bazı ustalar spiral ve matkap gibi elektrikli aletlerden de yararlanmaktadır.

Kösüre taşı genellikle silindir biçiminde hazırlanır. Çapı 25 ila 40 santimetre, kalınlığı ise 10 ila 15 santimetre arasında değişir. Üretimin en dikkat gerektiren aşaması, taşın ortasına sapın geçeceği kare biçimli deliğin açılmasıdır. Bu işlem hem üstten hem alttan eşit derinlikte yapılır; aksi hâlde taş kırılabilir.

Hazırlanan taşın yüzeyi daha sonra düzleştirilir ve ince zımpara işlemiyle pürüzsüz hâle getirilir. Kösüre, bir kol mekanizmasına monte edilerek döner hâle getirilir. Bu kol genellikle ahşap veya demirden yapılır. Taşın sabitlenmesi için kullanılan üçayak biçimindeki ahşap düzenek, yörede “kösüre merdiveni” olarak bilinir.

^{Kösüre Taşı Nasıl Yapılır? (TRT Avaz)}

Yapısal Unsurlar

Bir kösüre, üç ana bileşenden oluşur:

1. Taş: Bileme işleminin gerçekleştirildiği ana unsur.
2. Kol (Mil): Taşın dönmesini sağlayan ahşap veya metal çubuk.
3. Merdiven: Kösüre taşının yerleştirildiği, genellikle ahşaptan yapılmış destek yapısı.

Bu unsurlar birlikte çalışarak el gücüyle döndürülen, tamamen mekanik bir bileme düzeni oluşturur.

Kullanım Alanları

Kösüre taşı, tarih boyunca bıçak, keser, balta, orak, makas gibi her türlü kesici aletin bilenmesinde kullanılmıştır. Doğal yapısı sayesinde metal yüzeyin zarar görmesini engeller. Su veya yağla ıslatılarak yapılan bileme işlemi, taşın yüzeyinde aşırı ısınmayı önler ve daha düzgün bir keskinlik elde edilmesini sağlar.

Günümüzde kösüre taşları hâlâ kırsal bölgelerde kullanılmakta, aynı zamanda bazı atölyelerde geleneksel yöntemlerle üretilerek turistik amaçlı ürünlere dönüştürülmektedir.

Kültürel ve Ekonomik Önemi

Kösüre taşının üretimi, Anadolu taş işçiliği geleneğinin canlı bir örneğini oluşturur. Bu zanaat, sadece bir üretim faaliyeti değil, aynı zamanda kültürel bir aktarım biçimidir. Kösüre ustaları, doğa gözlemiyle taşın kalitesini anlayan, taşın sesine, rengine ve dokusuna göre karar veren zanaatkârlardır.

Vezirköprü’de tespit edilen altı usta, bugün bu geleneğin son temsilcileridir. Zanaat, yerel ekonomiye küçük ölçekte katkı sağlarken, aynı zamanda somut olmayan kültürel mirasın bir parçası olarak korunmayı hak eder.

Coğrafi İşaret Potansiyeli

Kösüre taşı, jeolojik ve kültürel özgünlüğüyle Türkiye’nin coğrafi işaret potansiyeli taşıyan doğal değerleri arasında yer alır. Vezirköprü ve Karabük-Eskipazar yörelerinde çıkarılan kösüre taşları, mineral yapıları ve kullanım alanları bakımından ayırt edici özellik gösterir. Bu nedenle hem üretim tekniği hem de hammaddesiyle bölgesel kimliği temsil eden bir ürün niteliği taşır.

Günümüzdeki Durum

Kösüre yapımı, usta sayısının azalmasıyla birlikte kaybolma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Genç kuşakların bu zanaata yönelmemesi, pazarın daralması ve el emeğiyle yapılan üretimin ekonomik karşılığını bulamaması, geleneğin sürdürülebilirliğini zorlaştırmaktadır.

Bazı araştırmalar ve yerel projeler, kösüre taşının turistik ürün olarak yeniden değerlendirilmesi ve kültürel miras bilinciyle yaşatılması yönünde çalışmalar yürütmektedir. Bu kapsamda, kösüre taşından yapılmış süs eşyaları ve mutfak gereçleri, geleneksel bilgiyle modern tasarımın bir araya getirildiği örnekler arasında yer almaktadır.

Kösüre taşı, Anadolu’nun taş işçiliği geleneğini yaşatan nadir el sanatlarından biridir. Hem jeolojik hem kültürel açıdan özgün bir kimlik taşır. Doğal kumtaşının mineral yapısı, insan emeğiyle birleşerek işlevsel bir ürünün ötesine geçer; tarihsel bir belleğin taşıyıcısı hâline gelir. Kösüre yapımının sürdürülebilir şekilde korunması, sadece bir zanaatın değil, aynı zamanda Anadolu kültürünün sürekliliğinin de teminatı niteliğindedir.