Küriyum, atom numarası 96 ve kimyasal sembolü Cm olan, periyodik tablonun aktinit serisinde yer alan, gümüşi renkte, radyoaktif bir metal elementtir. Adını, radyoaktivite alanındaki öncü çalışmalarıyla tanınan bilim insanları Marie ve Pierre Curie'den almıştır.

Sınıflandırma ve Temel Özellikler

Küriyum, periyodik tablonun 7. periyodunun aktinitler grubunda bulunan 8. elementtir. Elektron dizilimi [Rn]5f⁷6d¹7s² şeklindedir. Bu elektron yapısı, onun kimyasal davranışlarını ve genellikle +3 oksidasyon durumu sergilemesini belirler. Ağır bir aktinit olması nedeniyle bilinen tüm izotopları radyoaktiftir. Oda sıcaklığında katı halde bulunur ve metalik özellikler gösterir. Hava ile temas ettiğinde yüzeyi hızla matlaşır. Yoğunluğu 13,51 g/cm³ olarak belirtilmiştir.

Keşfi

Küriyum elementi, ilk kez 1944 yılında Amerikalı bilim insanları Glenn T. Seaborg, Ralph A. James ve Albert Ghiorso tarafından Chicago Üniversitesi'ndeki Metalurji Laboratuvarı'nda (Manhattan Projesi'nin bir parçası olarak) sentezlenmiştir. Bu keşif, plütonyum-239 (²³⁹Pu) izotopunun bir siklotronda alfa parçacıkları (helyum çekirdekleri) ile bombardıman edilmesi sonucu küriyum-242 (²⁴²Cm) izotopunun ve bir nötronun üretilmesiyle gerçekleştirilmiştir. Nükleer tepkime denklemi şu şekildedir:

$\frac{94}{239} Pu+ \frac{4}{2}He→ \frac{96}{242} ​ Cm+ \frac{1}{0} n$

Keşif, II. Dünya Savaşı sırasında yapıldığı için bir süre gizli tutulmuş ve savaş sonrasında kamuoyuna açıklanmıştır.

^{Küriyum (Yapay Zeka İle Oluşturulmuştur.)}

Etimoloji

Küriyum elementine, radyoaktivite alanında çalışmalarıyla bilinen, Nobel Ödülü sahibi bilim insanları Marie Skłodowska Curie (1867-1934) ve Pierre Curie (1859-1906) çiftinin onuruna bu isim verilmiştir. Bu isimlendirme, lantanit serisindeki homologu olan gadolinyumun (finli kimyager Johan Gadolin'in adını taşıyan) isimlendirilme şekline paralel olarak yapılmıştır.

Fiziksel ve Kimyasal Özellikler

Küriyum (Cm) gümüşi renkte, radyoaktif bir metaldir. Oda sıcaklığında katı fazda bulunur ve yoğunluğu 13,51 g/cm³'tür. Erime noktası 1345 °C olan bu elementin atom yarıçapı ise 2,450 Å'dur.

Küriyum kimyasal olarak oldukça reaktif bir metaldir ve hava ile temas ettiğinde hızla oksitlenir. Bileşiklerinde çoğunlukla +3 oksidasyon durumunda bulunur, ancak +4 oksidasyon durumu da görülebilir. Asitlerde kolayca çözünür. Yoğun alfa ışıması yaydığı için kendi kendini ısıtma özelliğine sahiptir ve bu durum karanlıkta hafifçe parlamasına neden olabilir.

Doğada Bulunuşu ve Elde Edilmesi

Küriyum, doğada kayda değer miktarda bulunmayan, büyük ölçüde yapay (sentetik) bir elementtir. Ancak, uranyum madenlerinde çok eser miktarda, uranyumun doğal bozunma zincirleri ve nötron yakalama reaksiyonları sonucu oluşabilir.

Endüstriyel veya araştırma amaçlı küriyum, nükleer reaktörlerde plütonyum gibi daha hafif aktinitlerin uzun süreli ve yoğun nötron bombardımanına tutulmasıyla üretilir. Bu süreçte, hedef çekirdekler ardışık nötron yakalamaları ve ardından gelen beta bozunmaları ile daha ağır elementlere, bu arada küriyuma dönüşür. Üretilen miktar genellikle gram veya kilogram ölçeğindedir; yıllık üretiminin birkaç gram olduğu belirtilmiştir.

İzotopları

Küriyumun bilinen yirmiden fazla radyoaktif izotopu vardır. Kütle numaraları 233 ile 251 arasında değişir. ²⁴³Cm ve ²⁴⁸Cm önemli izotoplar olarak belirtilmiştir.

• Küriyum-242 (²⁴²Cm): Yarı ömrü yaklaşık 163 gündür. Güçlü bir alfa yayıcısıdır ve bu nedenle önemli miktarda ısı üretir. Radyoizotop termoelektrik jeneratörlerde (RTG) potansiyel bir ısı kaynağı olarak kullanılmıştır.
• Küriyum-244 (²⁴⁴Cm): Yarı ömrü yaklaşık 18,1 yıldır. ²⁴²Cm gibi güçlü bir alfa yayıcısıdır ve RTG'lerde kullanılmıştır.
• Küriyum-247 (²⁴⁷Cm): Yaklaşık 15,6 milyon yıllık yarı ömrü ile en uzun ömürlü küriyum izotopudur.
• Küriyum-248 (²⁴⁸Cm): Yarı ömrü yaklaşık 348.000 yıldır. Daha ağır elementlerin sentezlenmesinde hedef malzeme olarak kullanılır.

Kullanım Alanları

Küriyumun başlıca kullanım alanları, radyoaktif özelliklerinden kaynaklanır:

• Radyoizotop Termoelektrik Jeneratörler (RTG'ler): ²⁴²Cm ve ²⁴⁴Cm gibi bazı küriyum izotopları, yaydıkları yoğun alfa parçacıkları nedeniyle önemli miktarda ısı üretirler. Bu ısı, termoelektrik etkiyle doğrudan elektriğe dönüştürülerek, özellikle uzay görevlerinde (örneğin, uzay sondaları ve gezegenler arası keşif araçları için) uzun ömürlü ve güvenilir güç kaynakları olarak kullanılmıştır.
• Alfa Parçacık Kaynağı: Küriyum izotopları, alfa parçacık X-ışını spektrometrelerinde (APXS) alfa parçacık kaynağı olarak kullanılır. Bu cihazlar, Mars gezginleri gibi uzay görevlerinde kayaların ve toprakların elemental analizini yapmak için kullanılmıştır.
• Daha Ağır Elementlerin Üretimi: Uzun ömürlü izotopları (özellikle ²⁴⁸Cm), parçacık hızlandırıcılarda daha ağır transaktinit elementlerin sentezlenmesi için hedef malzeme olarak kullanılır.
• Bilimsel Araştırma: Küriyum, aktinit kimyası, nükleer yapı ve fisyon süreçleri gibi konularda temel bilimsel araştırmalarda kullanılır.

Biyolojik Rolü ve Etkileri

Küriyumun bilinen bir biyolojik rolü yoktur. Tüm izotopları radyoaktif olduğundan, canlı organizmalar için tehlikelidir ve zehirlidir. Vücuda girdiğinde (soluma, yutma veya açık yaralar yoluyla) kemiklerde, karaciğerde ve diğer organlarda birikebilir. Yaydığı alfa parçacıkları ve bozunma ürünleri nedeniyle doku hasarına ve kanser riskinin artmasına neden olabilir. Bu nedenle küriyum ile yapılan tüm çalışmalar, özel olarak tasarlanmış ve yüksek düzeyde koruma sağlayan sıcak hücreler (hot cells) veya eldivenli kutular (glove boxes) gibi donanımlara sahip laboratuvarlarda, sıkı radyasyon güvenliği ve kontaminasyon kontrolü protokolleri altında gerçekleştirilir.