Merâga Rasathanesi, 13. yüzyılda İlhanlı hükümdarı Hülâgu Han’ın emriyle, dönemin önde gelen âlimlerinden Nasîrüddin Tûsî tarafından Azerbaycan’ın Merâga şehrinde kurulmuş bir astronomi merkezidir.

Ortaçağ İslam dünyasının en önemli bilimsel kurumlarından biri kabul edilen rasathane, hem gözlem faaliyetlerinin yürütüldüğü bir araştırma merkezi hem de yükseköğretim kurumu olarak işlev görmüştür. Bazı tarihçiler tarafından kendisinden sonra kurulan gözlemevlerine model teşkil eden “ilk modern rasathane” olarak değerlendirilmiştir.

^{Merâga Rasathanesi (AA)}

Kuruluşu

Rasathanenin kuruluşu, Hülâgu Han’ın 1256’da Alamut Kalesi’ni ele geçirmesi sırasında Nasîrüddin Tûsî’nin himaye altına alınmasıyla ilişkilidir. Bağdat’ın 1258’de alınmasının ardından Hülâgu Han, Tûsî’den bir rasathane kurulmasını istemiştir. Bununla birlikte bazı kaynaklarda Tûsî’nin, gök cisimlerinin hareketlerinin bilinmesinin gelecekteki olayların öngörüsüne katkı sağlayacağı düşüncesiyle Hülâgu’yu ikna ettiği aktarılmaktadır. İnşa faaliyetleri 1259 yılında Merâga’nın batısında, müstahkem bir tepe üzerinde başlamıştır. Tûsî rasat çalışmalarının yaklaşık otuz yıl süreceğini belirtmişse de Hülâgu bu süreyi on iki yıl ile sınırlandırmıştır. Rasathane, Hülâgu’nun ölümünden sonra oğlu Abaka Han döneminde, 1271 yılı civarında resmî olarak faaliyete geçmiştir.

^{Merâga Rasathanesi (AA)}

Kurumsal Yapı

Rasathane, finansman modeli ve kurumsal organizasyonu bakımından dönemin bilim kurumları içinde farklı bir yere sahiptir. Hülâgu Han, işletme giderleri için vakıflar tahsis etmiş ve bu vakıfların idaresini Tûsî’ye vermiştir. Böylece uzun süreli ve düzenli mali destek sağlanmıştır.

Merâga Rasathanesi bünyesinde geniş bir kütüphane bulunmaktaydı. Suriye, Irak, İran, Bağdat ve Alamut gibi bölgelerden getirilen el yazmaları burada toplanmıştır. Kütüphanenin yönetimi İbnü’l-Fuvâtî’ye verilmiş ve kütüphane Ebu Said Han dönemine kadar işlevini sürdürmüştür.

Rasathane aynı zamanda “Dârü’l-ilm” olarak tanımlanan bir eğitim merkeziydi. Nasîrüddin Tûsî burada ders vermiş, açılış töreninde Abaka Han’ın yaklaşık yüz başarılı öğrenciyi ödüllendirdiği aktarılmıştır.

Bilim İnsanları Kadrosu

Merâga Rasathanesi, uluslararası bir akademik topluluğun bir araya geldiği kozmopolit bir merkez niteliği taşımıştır. Burada Türk, Arap, Fars, Moğol, Çinli, Gürcü ve Suriyeli araştırmacılar birlikte çalışmıştır. Kadronun önde gelen isimleri arasında şunlar yer almaktadır:

• Müeyyiduddin Urdi (Dımaşk’tan)
• Fahruddin Ahlatî (Tiflis)
• Fahruddin Merağî (Musul)
• Necmuddin Kazvînî (Debirân)
• Kudbettin Şîrâzî
• Muhyî el-din Mağribî (Endülüs/Suriye)
• Çinli Fao-Mun-ji
• Nasîrüddin Tûsî’nin oğulları Asileddîn Hasan ve Sadrüddîn Ali

^{Merâga Rasathanesi arkeolojik kalıntısı (İslam’da Bilim ve Teknik)}

Mimari Yapı ve Gözlem Aletleri

Rasathane, tepe üzerine kurulmuş 16 binadan oluşan bir külliye niteliğindeydi. Arkeolojik bulgular, merkezî bir gözlem kulesi, kütüphane, toplantı alanları ve araştırmacıların ikameti için lojmanların varlığını ortaya koymuştur. Bazı araştırmacılar, tepenin yamacındaki yeraltı yapılarının büyük ve hassas gözlem aletlerinin dış etkenlerden korunması amacıyla kullanıldığını belirtmektedir.

Rasathanede kullanılan gözlem aletlerinin önemli bir bölümü Müeyyidüddin Urdi tarafından tasarlanmış ve geliştirilmiştir. Urdi, bazı aletlerin kendisine ait olduğunu risalesinde kaydetmiştir. Ayrıca, Nasîrüddin Tûsî tarafından semt ve irtifa ölçümünde kullanılan torquetum türü bir alet geliştirilmiştir. Gök küreleri, usturlaplar, armilâri küreler ve güneş saatleri rasathanenin diğer aletleri arasındaydı. Günümüze ulaşan tek özgün parça, Urdi’nin oğlu Muhammed tarafından 1273 (veya 1279) yılında yapılan ve günümüzde Dresden’de muhafaza edilen bir gök küresidir.

^{Merâga Rasathanesi (AA)}

Bilimsel Çalışmalar ve Merâga Okulu

Rasathanenin temel amacı, mevcut astronomi tablolarındaki hataları düzeltmek ve yeni gözlem verilerine dayalı cetveller oluşturmaktı. Bu çalışmaların sonucu olarak Zîc-i İlhânî hazırlanmış ve 1270–1271 yılları civarında tamamlanmıştır.

Merâga Rasathanesi, Batlamyus’un gezegen modellerine yönelik matematiksel eleştiri ve alternatif modeller geliştirme açısından önemli bir gelenek oluşturmuştur. Merâga Okulu olarak adlandırılan bu bilimsel yaklaşım, özellikle Batlamyus’un gezegen hareketlerinde kullandığı “equant” modelini eleştirmiştir. Nasîrüddin Tûsî’nin geliştirdiği “Tûsî Çifti” hareket modeli ve Müeyyiduddin Urdi’nin geometrik “Urdi Önermesi” bu bağlamda öne çıkan katkılardır. Bu matematiksel modeller, daha sonraki yüzyıllarda İbnü’ş-Şâtır tarafından geliştirilmiş ve Kopernik’in De revolutionibus’ta kullandığı bazı matematiksel düzeneklerle benzerlik göstermiştir.

Gerilemesi ve Yıkılışı

Tûsî’nin 1274’te vefatından sonra rasathanenin etkinliği azalmaya başlamıştır. Tûsî’nin yerini oğlu Sadrüddîn Ali almış, ancak 1300 yılında Gazan Han’ın Tebriz’de yeni bir rasathane kurma girişimi, Merâga’daki faaliyetlerin zayıflamasına neden olmuştur. 1340 yılı civarında Hamdullah-i Müstevfî rasathaneyi harap bir durumda gördüğünü belirtir. 16. yüzyıl başlarında Şah İsmail tarafından yeniden inşa girişimi başlatılmışsa da, maliyet ve süre sebebiyle proje tamamlanamamıştır.

Merâga Rasathanesi, kurumsal yapısı, bilimsel araçları, eğitim faaliyetleri ve geliştirdiği astronomi modelleri ile İslam bilim tarihinde merkezi bir konuma sahip olmuş; özellikle Merâga Okulu aracılığıyla sonraki astronomi geleneği üzerinde bir etki bırakmıştır.