Midyat mağaraları, Türkiye’nin Mardin iline bağlı Midyat ilçesinde yer alan, tarih öncesi dönemlerden günümüze kadar farklı işlevlerle kullanılmış doğal ve yapay mağara oluşumlarını ifade eder. Bu mağaralar, ilçenin çeşitli noktalarına yayılmış olup yerleşim, ibadet, depolama, savunma ve üretim amaçlı kullanılmıştır. Mardin genelinde Gızzelin Mağarası (İplik Dokuma), Midyat Linveyri Şifa Mağarası, Şakolin ve Firiye, Kefilsannur, Şenköy Kefilmelep, Kefilmardin, Hapisnas, Tınat, Savur Kıllıt, Kızıltepe Hanika ve Salah, Nusaybin Hessinmeryem ve Sercahan, Mazıdağı Gümüşyuva ve Avrıhan, Derik Derinsu, Dırkıp ve Haramiye mağaraları, bölgenin mağara mirasının diğer önemli örneklerindendir.

^{Midyat Mağaraları (Kültür ve Turizm Bakanlığı)}

Matiate Yeraltı Şehri (Estel Mağaraları)

Midyat’ın Estel kesiminde, Ulu Cami Mahallesi’nde ortaya çıkarılan Matiate Yeraltı Şehri, ilçenin en önemli mağara komplekslerinden biridir. Erken Hristiyanlık dönemine tarihlenen bu yeraltı yerleşimi, Roma İmparatoru Diocletianus döneminde Hristiyanlara uygulanan baskı ve zulümden korunma amacıyla inşa edilmiştir. Katakomp mimarisinde tasarlanan şehir; galeriler, dromoslu mezarlık, şırahane, depolama alanları, konutlar ve tapınım alanlarından oluşur. Arkeolojik buluntular, yapının M.S. 3-4. ve 7. yüzyıllar arasında kullanıldığını göstermektedir.

Kazı Çalışmaları ve Buluntular

Kazılar, 13,5 dönümlük bir alan üzerinde 3.500 metrekarelik iki bölümde yoğun şekilde yürütülmektedir. Şu ana kadar yaklaşık yüzde 3’lük kısmı açığa çıkarılmış olan yeraltı şehrinde 49 oda, tüneller, ibadethane olarak kullanılmış yapılar, silolar, su kuyuları ve bezemeli duvarlar tespit edilmiştir. En erken buluntular M.S. 2. ve 3. yüzyıla tarihlenmektedir. Yeraltı şehrinin, birbirine dehlizlerle bağlanan çok sayıda mekanla ilçenin geneline yayıldığı ve çevre köylere kadar uzandığı belirlenmiştir.

Tarihsel Kullanım ve İşlevler

Yeraltı şehirleri, özellikle Hristiyanlığın resmi din olmadığı dönemde, dini baskılardan korunma amacıyla saklanma ve barınma yeri olarak kullanılmıştır. Midyat örneğinde, bu işlevin yanı sıra uzun süreli yerleşim için gerekli altyapı da sağlanmıştır. Alanın 60-70 bin kişiyi barındırabilecek kapasitede olduğu tahmin edilmektedir.

Mimari Özellikler

Midyat mağaraları ve yeraltı şehirleri, farklı dönemlerde çeşitli amaçlara uyarlanmış yapılardan oluşur. Katakomp tarzında inşa edilen Matiate Yeraltı Şehri, çok katmanlı galeriler, bağlantı tünelleri, toplu gömü alanları, üretim mekanları ve depolama bölümleri ile dikkat çeker. Üst tabakada 17-19. yüzyıllara ait tescilli taş yapılar bulunurken, alt tabakada yaklaşık 1900 yıllık yerleşim katmanları yer alır.

Yeraltı Yaşam Evleri ve Restorasyon

Midyat’ın Ulucami Mahallesi’nde bulunan ve yaklaşık 3 bin yıllık geçmişe sahip mağara yaşam evleri, restorasyon çalışmaları ile yeniden işlevlendirilmiştir. Bu alanlar, geçmişte Süryani, Ezidi ve Mıhallemi aileler tarafından kullanılmıştır. Restorasyon sonucunda, birbirine bağlı galeriler, geleneksel ev eşyaları ve tarımsal aletler sergilenmektedir. Alan, 2021 yılında UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’ne dahil edilen Midyat’ın kültürel mirasının bir parçasıdır.

Koruma Durumu ve Gelecek Çalışmalar

Kazıların tamamlanmasıyla birlikte yeraltı şehirlerinin kademeli olarak ziyaretçilere açılması planlanmaktadır. Çalışmaların, Midyat ilçe merkezi ile çevre köylerde devam ederek geniş bir alanın belgelenmesi ve korunması hedeflenmektedir. Midyat mağaraları, hem tarih öncesi hem de tarihi dönemlere ait izler taşıması bakımından bölgenin kültürel ve arkeolojik mirasında özel bir yere sahiptir.