Helenistik Dönem’in en önemli kültürel ve siyasi merkezlerinden biri olan Pergamon (günümüzde Bergama), bilim, sanat ve mimari alanlarında büyük ilerlemeler kaydeden bir krallık başkenti olmuştur. M.Ö. 3. yüzyıldan itibaren Pergamon Krallığı’nın merkezi olarak gelişen kent, Roma hâkimiyetine girdiği M.Ö. 133 yılına kadar bölgenin en güçlü krallıklarından biri olarak varlığını sürdürmüştür. Helenistik kültürün temsilcisi olan Pergamon, gelişmiş kent planlaması, anıtsal yapıları, kütüphanesi ve sanatsal eserleriyle dönemin önde gelen metropollerinden biri olmuştur.​

^{Pergamon Antik Kenti (Fotoğraf: Meryem Şentürk Çoban)}

Konumu

Pergamon, Batı Anadolu’da, Kaikos (Bakırçay) Vadisi boyunca uzanan verimli topraklar üzerine kurulmuş bir antik kenttir. Kent, Mysia bölgesinin kuzeybatısında, denizden yaklaşık 15 km içeride, Keteios (Kestel Çayı) ve Selinus (Bergama Çayı) nehirlerinin birleştiği bir dağ yamacında konumlanmıştır​.

Antik Pergamon’un deniz seviyesinden yüksekliği 63 metre, Akropol tepesinden yüksekliği ise 335 metreye kadar ulaşmaktadır. Stratejik konumu, hem savunma açısından avantaj sağlamış hem de ticaret yollarına yakınlığıyla ekonomik gelişimi desteklemiştir​.

Kentin sınırları kuzeyde Adramytteion (Edremit) Körfezi’ne, doğuda ise Attaleia (Akhisar’ın kuzeydoğusunda bulunan Lydia bölgesine) kadar uzanmaktadır​. Pergamon, doğuda Apollonia, Apollonis, Philadelphia, Eumenia ve Dionysopolis gibi şehirlerle komşuydu. Ayrıca, Kaikos Ovası’nın verimli toprakları ve çevresindeki madencilik faaliyetleri, Pergamon’un ekonomik gücünü pekiştirmiştir​.

Şehir iki ana bölüm halinde inşa edilmiştir:

1. Yukarı Kent (Akropol): Yönetim merkezleri, tapınaklar, tiyatro ve kütüphane gibi önemli yapıları barındırmaktadır.
2. Aşağı Kent: Halkın yaşadığı bölge olup sosyal ve dini yapıları içermektedir​.

Pergamon’un savunma açısından avantajlı konumu, Helenistik dönemde güçlü bir kale kent olarak gelişmesini sağlamış ve krallığın başkenti olmasını desteklemiştir​

Tarihçe

Erken Dönem ve Kuruluş

Pergamon’un en eski yerleşim izleri M.Ö. 3. binyıla kadar uzanmaktadır. Bölgedeki Proto-Korinth seramik buluntuları, kentin M.Ö. 8. yüzyıldan itibaren yerleşime açık olduğunu göstermektedir​. Ancak 1960’larda yapılan kazılar, bölgede Erken Tunç Çağı’na kadar giden mezarlar olduğunu ortaya koymuş ve Pergamon’un tarihini daha erken bir döneme taşımıştır​.

Pergamon’un ismi, mitolojik anlatımlara göre Arkadia’dan gelen Pergamos isimli bir kolonist lideri tarafından verilmiştir. "Pergamos" kelimesinin kale, burç veya küçük yerleşim anlamına geldiği ve Anadolu kökenli bir sözcük olduğu filolojik çalışmalarla belirlenmiştir​.

Pers İmparatorluğu döneminde Pergamon, M.Ö. 6. yüzyıldan itibaren önemli bir kale kent hâline gelmiştir. Pers Kralı Dareios’un ve oğlu Kserkses’in, Kaikos Vadisi’ne Hellas’tan sürgün edilen halkı yerleştirdiği bilinmektedir. M.Ö. 547’de Perslerin Lydia Krallığı’nı mağlup etmesiyle birlikte Pergamon, Pers yönetimi altına girmiştir​.

M.Ö. 4. yüzyılda, Pers hâkimiyeti zayıfladığında, Pergamon’da Eratria’lı Gongylos adlı bir yönetici bulunuyordu. Gongylos’un Persleri desteklemesi nedeniyle Yunanistan’dan sürgün edildiği, ancak Persler tarafından Pergamon’a yönetici olarak atandığı bilinmektedir​.

Helenistik Dönemde Pergamon Krallığı

Pergamon’un Helenistik dönemdeki yükselişi, Büyük İskender’in (M.Ö. 356-323) Pers İmparatorluğu’nu fethetmesiyle başlamıştır. İskender, M.Ö. 334’te Granikos Muharebesi’nde Persleri yenerek Anadolu’nun büyük bir bölümünü ele geçirmiştir. Ancak İskender’in ani ölümü (M.Ö. 323), onun generalleri arasında büyük bir güç mücadelesine neden olmuş ve bu süreçte Pergamon, Lysimakhos’un yönetimine girmiştir​.

İpsos Savaşı’ndan (M.Ö. 301) sonra Lysimakhos, Mysia bölgesini kontrol altına alarak Pergamon Kalesi’ne Tieionlu Philetairos’u nöbetçi olarak atamıştır. M.Ö. 282’de Philetairos, Lysimakhos’a ihanet ederek hazinesini alıp I. Seleukos Nikator’a katılmış ve Pergamon’un bağımsız temellerini atmıştır​.

Pergamon, M.Ö. 281’de I. Seleukos Nikator’un ölümüyle birlikte tam bağımsız bir yönetim hâline gelmiş ve Philetairos’un liderliğinde gelişmeye başlamıştır. Ancak Philetairos’un bir kral ünvanı kullanmadığı, onun yerine Seleukos hanedanına bağlı bir yönetici olarak hareket ettiği bilinmektedir​.

Attalos Hanedanı ve Pergamon’un Altın Çağı (M.Ö. 280-133)

Philetairos’un ardından yönetim, yeğeni I. Eumenes’e (M.Ö. 263-241) geçmiştir. I. Eumenes, Seleukoslar’dan bağımsızlığını ilan etmiş ve Pergamon’u bağımsız bir krallık hâline getirmiştir​.

I. Attalos (M.Ö. 241-197) döneminde Pergamon, en büyük genişlemesini yaşamıştır.

• M.Ö. 241’de Galatlara karşı kazandığı zafer, ona "Soter" (Kurtarıcı) unvanını kazandırmıştır.
• Seleukos Devleti’ne karşı yapılan savaşlarda başarılı olmuş ve Pergamon’un sınırlarını genişletmiştir.
• Aiolis ve İonia’daki birçok kenti kendisine bağlamış ve Pergamon’u bölgenin en güçlü devletlerinden biri hâline getirmiştir​.

II. Eumenes (M.Ö. 197-159) döneminde Pergamon, Roma ile güçlü bir ittifak kurarak Helenistik dünyada önemli bir güç merkezi hâline gelmiştir.

• M.Ö. 190’da Magnesia Muharebesi’nde Seleukosları yenerek Roma’ya destek vermiş ve bunun karşılığında bölgedeki birçok kentin yönetimini almıştır.
• Pergamon Kütüphanesi’ni genişletmiş ve kültürel gelişime büyük katkılar sağlamıştır.
• Kent, ikinci bir Atina olarak görülmeye başlamış ve Helenistik dünyanın kültür başkentlerinden biri hâline gelmiştir​.

Son Pergamon kralı III. Attalos (MÖ 138-133), Pergamon’u Roma’ya miras bırakmıştır. Ancak Aristonikos, tahtın gerçek varisi olduğunu iddia ederek Roma’ya karşı bir isyan başlatmıştır. M.Ö. 133-129 yılları arasında süren bu isyan Roma tarafından bastırılmış ve Pergamon, Asya Eyaleti’nin bir parçası hâline getirilmiştir​.

Roma Dönemi'nde Pergamon (M.Ö. 133 - M.S. 395)

Roma hâkimiyetine girdikten sonra Pergamon, Roma’nın Asya Eyaleti’nin başkenti olarak önemli bir merkez olmaya devam etmiştir.

• Roma döneminde şehir genişletilmiş, yollar, hamamlar, tapınaklar ve anıtsal yapılar inşa edilmiştir.
• Tıp alanında önemli bir merkez hâline gelen Pergamon, ünlü hekim Galen’in doğduğu ve çalıştığı şehir olarak tıp tarihinde büyük bir yer edinmiştir.
• Roma mimarisinin etkisiyle forumlar ve imparatorluk tapınakları inşa edilmiştir​.

Roma’nın zayıflamasıyla birlikte, Pergamon’un önemi azalmaya başlamış ve şehir, Bizans döneminde eski ihtişamını kaybetmiştir​.

Pergamon’un Kültürel ve Arkeolojik Mirası

Günümüzde Pergamon, arkeolojik kazılar ve restorasyon projeleriyle korunan önemli bir kültürel miras alanıdır.

• 2014 yılında UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne alınmıştır.
• Alman arkeologlar tarafından yapılan kazılar sonucunda Zeus Sunağı, Athena Tapınağı, Pergamon Kütüphanesi gibi önemli yapılar gün yüzüne çıkarılmıştır.
• Bergama Müzesi, Pergamon’un tarihi eserlerini koruma altına almak için kurulmuş ve antik kentin mirasını yaşatmaktadır​.

Pergamon’un Mimari Yapıları ve Arkeolojik Kalıntıları

Pergamon, Helenistik ve Roma dönemlerinde gelişmiş bir kent planlamasına sahip olup birçok anıtsal yapıyı bünyesinde barındırmaktadır. Kent, savunma amaçlı bir kale kent olarak inşa edilmiş; zamanla gelişerek yönetim, kültür, eğitim ve dini yapılarla donatılmıştır. Akropol (Yukarı Kent) ve Aşağı Kent olmak üzere iki ana bölüme ayrılan şehir, tiyatro, tapınaklar, kütüphane ve gymnasion gibi kamusal yapılarıyla Helenistik dönem kentleşme anlayışının en iyi örneklerinden biri olmuştur​.

Akropol (Yukarı Kent)

Pergamon’un en dikkat çekici mimari yapıları, şehrin tepe noktasında bulunan Akropol bölgesinde toplanmıştır. Bu bölge, hem yönetim hem de dini ve kültürel yapılar açısından büyük önem taşımaktadır. Athena Tapınağı, Pergamon Kraliyet Kütüphanesi, Zeus Sunağı, Tiyatro, kral sarayları ve çeşitli stoalar burada yer almaktadır​.

Athena Tapınağı

• Pergamon’daki en eski tapınaklardan biri olup kentin koruyucu tanrıçası Athena’ya adanmıştır.
• Dor düzeninde andezit taşından inşa edilmiştir.
• Tapınağın çevresinde mermerden yapılmış bir revak ve stoalar yer almaktadır.
• I. Attalos (M.Ö. 241-197) döneminde çeşitli adak heykelleriyle süslenmiş ve önemli bir kült merkezi hâline gelmiştir​.

Zeus Sunağı

• Helenistik dönemin en büyük ve en önemli sunaklarından biri olarak kabul edilir.
• II. Eumenes (M.Ö. 197-159) tarafından inşa edilmiş olup Tanrı Zeus’a adanmıştır.
• Sunak, gigantomakhia (tanrılar ve devler savaşı) tasvirleriyle süslenmiş kabartmalarıyla ünlüdür.
• Alman arkeolog Carl Humann tarafından 19. yüzyılda yapılan kazılarla büyük bir bölümü Berlin’e taşınmış olup Pergamon Müzesi’nde sergilenmektedir​.

Pergamon Kraliyet Kütüphanesi

• Dönemin en büyük kütüphanelerinden biri olup 200.000 cilt esere ev sahipliği yapmıştır.
• Aleksandria (İskenderiye) ve Antiocheia (Antakya) kütüphaneleriyle rekabet etmiştir.
• Parşömen kullanımının yaygınlaşmasına neden olmuş ve Pergamon’un bilim merkezi olarak tanınmasını sağlamıştır.
• Kütüphanenin ana binası, Athena Tapınağı’na bitişik olarak inşa edilmiş ve iç duvarları kitap rafları için özel olarak düzenlenmiştir​.

Pergamon Tiyatrosu

• Helenistik dünyanın en dik açılı tiyatrosu olarak bilinir.
• Yaklaşık 10.000 kişi kapasiteli olup şehrin sosyal ve kültürel yaşamında önemli bir rol oynamıştır.
• Tiyatro, kral saraylarına ve dini yapılara yakın bir konumda inşa edilmiştir​.

^{Pergamon Tiyatrosu. (Fotoğraf: Meryem Şentürk Çoban)}

Kral Sarayları

• Attalos Hanedanı tarafından kullanılmış olan saray kompleksleri, Akropol’ün en yüksek noktalarında yer almaktadır.
• Kralın özel odaları, askeri birlikler için alanlar ve idari ofisler bu kompleks içinde yer alıyordu.
• Sarayların yakınında bulunan gymnasion ve agora, kentin yönetimsel ve akademik merkezleri olarak işlev görmüştür​.

Aşağı Kent ve Kamusal Yapılar

Akropol’ün dışında yer alan Aşağı Kent, halkın yaşadığı ve ticari faaliyetlerin gerçekleştiği bir bölge olup çeşitli kamu binaları ve ticaret merkezlerini içermektedir. Gymnasion, Agora, Stadyum ve Demeter Tapınağı gibi yapılar bu alanda yer almaktadır​.

Gymnasion (Eğitim Merkezi)

• Antik dönemde gençlerin hem fiziksel hem de entelektüel eğitim aldığı bir kurumdur.
• Helenistik dönemde üç seviyeli olarak inşa edilmiş olup üst seviyede ileri düzey eğitim verilen akademik bir merkez bulunmaktadır.
• Orta ve alt seviyeler, spor aktiviteleri için düzenlenmiştir​.

Agora (Ticaret ve Toplanma Alanı)

• Kent ekonomisinin merkezi olan agora, ticaretin yanı sıra politik toplantılar için de kullanılmıştır.
• Aşağı Agora ve Yukarı Agora olarak ikiye ayrılmıştır; Aşağı Agora, daha çok günlük ticari faaliyetlere ev sahipliği yaparken, Yukarı Agora, idari binalar ve resmi etkinlikler için kullanılmıştır​.

Demeter Tapınağı

• Tarım ve bereket tanrıçası Demeter’e adanmış olan bu tapınak, Helenistik dönemde inşa edilmiştir.
• Kutsal alanı çevreleyen sütunlu revaklarla donatılmıştır.
• Tapınakta yapılan kazılar, tarım ve hasatla ilgili çeşitli dini törenlerin burada gerçekleştirildiğini göstermektedir​.

Roma Döneminde Pergamon’un Mimari Genişlemesi

M.Ö. 133 yılında Roma’nın kontrolüne giren Pergamon, Roma İmparatorluğu’nun Asya Eyaleti başkenti olmuş ve Roma mimarisi doğrultusunda genişletilmiştir.

Asklepion (Sağlık ve Şifa Merkezi)

• Roma döneminde en büyük gelişimi gösteren yapılardan biri Asklepion’dur.
• Tıp tanrısı Asklepios’a adanmış olan bu kompleks, antik çağın en önemli tıp merkezlerinden biri hâline gelmiştir.
• Su terapileri, bitkisel ilaçlar ve cerrahi müdahaleler gibi çeşitli tedavi yöntemleri burada uygulanmıştır​.

Roma Tiyatrosu

• Helenistik dönemde inşa edilen tiyatro, Roma döneminde genişletilmiş ve yeniden düzenlenmiştir.
• Yeni eklenen sahne binası ve daha büyük oturma alanlarıyla tiyatro, Roma gösterilerine uygun hâle getirilmiştir​.

Trajan Tapınağı

• Roma İmparatoru Trajan onuruna inşa edilmiş bir tapınaktır.
• Roma mimari anlayışına uygun olarak büyük mermer bloklarla inşa edilmiştir.
• Tiyatro kompleksine yakın bir konumda yer alır ve dönemin anıtsal mimarisini yansıtır​.

Ekonomik Kaynaklar ve Ticaret

Pergamon’un ekonomisi büyük ölçüde tarıma, madenciliğe ve ticarete dayanmaktaydı.

• Kaikos (Bakırçay) Vadisi boyunca uzanan verimli topraklar, tahıl, üzüm, zeytin ve meyve üretimine elverişliydi.
• Bölgedeki maden yatakları, özellikle altın, gümüş ve bakır açısından zengindi ve bu madenler Pergamon’un ekonomik gücünü artırmıştır​.
• Seramik ve parfüm üretimi, Pergamon’un ticari faaliyetlerinde önemli bir yer tutuyordu. Özellikle parfümler, bölgedeki aromatik bitkilerden üretilerek Akdeniz’in farklı kentlerine ihraç edilmiştir​.

Ekonomik açıdan Pergamon’u öne çıkaran bir diğer faktör, şehirde kullanılan sikke sistemiydi. Pergamon’da gümüş ve bronz sikkeler basılmış olup kentin ekonomik gücünün bir göstergesi olmuştur​.

Pergamon’daki Dini Merkezler ve Kültler

Helenistik ve Roma dönemlerinde Pergamon, sadece bir siyasi ve ekonomik merkez değil, aynı zamanda önemli bir dini merkezdi. Kentte birçok tapınak ve kutsal alan inşa edilmiş, bu alanlar hem dini ritüellerin hem de politik meşruiyetin bir parçası olmuştur​.

Athena Tapınağı: Pergamon’un en önemli dini yapılarından biri olup tapınağın çevresinde sütunlu galeriler ve adak stelleri bulunmaktaydı​.

Zeus Sunağı: 19. yüzyılda yapılan kazılar sırasında Berlin’e taşınmış olup, günümüzde Pergamon Müzesi’nde sergilenmektedir​.

Demeter Tapınağı: Tapınağın çevresi sütunlu galerilerle çevrilmiştir ve burada çeşitli tarım festivalleri düzenlenmiştir​.

Asklepieion (Sağlık ve Şifa Merkezi): Roma döneminde gelişerek, şifalı sular, su terapileri ve cerrahi uygulamalarla ünlü bir tıp merkezi hâline gelmiştir. Ünlü hekim Galen, burada tıp eğitimi almış ve çalışmalarını yürütmüştür​

Pergamon’da Sanat ve Kültür

Helenistik ve Roma dönemlerinde Pergamon, sanat ve kültür alanında en gelişmiş kentlerden biri olmuştur. Özellikle heykelcilik, kabartma sanatı ve mimari alanlarında büyük ilerlemeler kaydedilmiştir​.

^{Pergamon Antik Kenti. (Fotoğraf: Meryem Şentürk Çoban)}

Pergamon Heykel Okulu

• Helenistik dönemin en önemli sanat okullarından biri olarak kabul edilir.
• Heykellerde dramatik anlatım, güçlü duygu ifadeleri ve dinamik kompozisyonlar kullanılmıştır.
• Zeus Sunağı’nda yer alan kabartmalar, Pergamon sanatının en iyi örneklerinden biridir​.

Mimari ve Kamusal Yapılar

• Pergamon, gelişmiş kent planlamasıyla öne çıkmıştır.
• Tiyatro, gymnasion, agora ve kütüphane gibi kamusal yapılar, sanat ve eğitimin gelişmesini sağlamıştır.
• Pergamon Kraliyet Kütüphanesi, 200.000 ciltlik koleksiyonuyla Helenistik dönemin en büyük kütüphanelerinden biri olmuştur​.

Edebiyat ve Bilim

• Pergamon Kütüphanesi’nin gelişmesiyle birlikte edebiyat ve bilim çalışmaları büyük bir ivme kazanmıştır.
• Parşömen üretiminin geliştirilmesi, yazılı eserlerin korunmasını ve çoğaltılmasını kolaylaştırmıştır​.
• Helenistik dönemde, matematik, felsefe ve tıp alanlarında önemli çalışmalar yapılmış, Pergamon özellikle tıp alanında büyük gelişmeler kaydetmiştir.