Planlı eskitme, ürünlerin bilinçli olarak sınırlı bir kullanım ömrüyle tasarlanması ve bu sayede tüketicinin belirli bir süre sonra yeni bir ürün satın almaya yönlendirilmesi stratejisidir. Kavram, ilk kez Bernard London tarafından 1932 yılında kaleme alınan “Ending the Depression Through Planned Obsolescence” başlıklı makalede gündeme getirilmiştir. London, bu stratejiyi 1929 Dünya Ekonomik Buhranı’ndan çıkış için bir çözüm olarak önermiştir. Ona göre ürünlerin ömrü devlet tarafından belirlenmeli ve süresi dolan ürünler imha edilerek sürekli üretim ve tüketim sağlanmalıdır. Bu radikal öneri hiçbir zaman devlet politikası haline gelmemiştir, ancak planlı eskitme kavramı sonraki dönemlerde özellikle piyasa temelli üretim-tüketim sistemleri içinde şekil değiştirerek yaygınlaşmıştır.

1950’lerde Brooks Stevens planlı eskitmeyi “tüketicilerin gereğinden biraz daha yeni, gereğinden biraz daha iyi bir ürüne sahip olma isteğini kullanmak” olarak tanımlamıştır. Bu tanım, planlı eskitmenin yalnızca teknik değil, aynı zamanda algısal ve kültürel bir strateji olduğunu ortaya koymaktadır.

^{Aşırı Tüketim Konulu Afiş (Flickr)}

Planlı Eskitmenin Türleri

Planlı eskitme farklı biçimlerde uygulanmaktadır. Literatürde en sık karşılaşılan türler şunlardır:

1. Teknolojik (İşlevsel) Eskime: Yeni ve üstün bir teknolojinin piyasaya sürülmesiyle mevcut ürünlerin işlevsel olarak eski kalması. Sistem eskimesi ve ertelenmiş eskime bu başlık altında ele alınır. Örneğin, yeni bir yazılımın eski cihazlarla uyumsuz hale getirilmesi sistem eskimesine örnektir
2. Kalite Eskimesi: Ürünlerin fiziksel ömrünün tasarım aşamasında sınırlanması. Ürünler belirli bir sürenin sonunda arızalanmakta veya tamiri ekonomik olmamaktadır. Bu durum tüketiciyi yeni ürün almaya zorlamaktadır.
3. Psikolojik (Stil) Eskime: Estetik veya stil açısından hala işlevsel olan ürünün, yeni modellerle kıyaslandığında demode hissettirilmesidir. Bu yöntem tüketicinin algısı üzerinden işler ve moda döngüleriyle desteklenir.
4. Sistematik Eskitme: Özellikle akıllı telefon gibi teknolojik ürünlerde görülür. Yeni modellerin eski yazılımlarla uyumsuz hale gelmesi veya batarya değişiminin zorlaştırılması gibi uygulamalar bu türe girer

Planlı Eskitmenin Sosyolojik Boyutu

Planlı eskitme yalnızca ekonomik bir strateji değil, aynı zamanda tüketim toplumunun kültürel ve sosyolojik bir ürünüdür. Tüketimin sürekliliğini sağlamak için bireylerin tatminsizlik duygusu canlı tutulur. “Yeni” olan, hızlıca “eski” konumuna getirilir. Bu durum bireylerde sürekli olarak güncel kalma, prestijli ve “moda” olanı edinme arzusunu tetikler.

Yanıklar ve Yanık’a (2024) göre, planlı eskitme hem bir piyasa stratejisi hem de kültürel bir norm haline gelmiştir. Özellikle post-Fordist üretim sisteminde ürün döngüsü hızlanmış, tüketim kapitalizmi, geçiciliği yücelten bir değerler sistemi üzerine kurulmuştur. Böylece tüketici, yalnızca işlevsel değil; sembolik ve estetik olarak da “yeni”ye ihtiyaç duyar hale gelmiştir.

^{İndirim Afişi (Pexels)}

Tüketici Tutumları ve Reklamın Rolü

Planlı eskitme stratejileri, tüketicilerin bilişsel, duygusal ve davranışsal tutumları üzerinden etki yaratmaktadır. Çerçi ve Tosun’un (2021) deneysel çalışmasına göre, tüketiciler reklamlardaki duygusal ve bilişsel mesajlara maruz bırakıldıklarında dahi planlı eskitmeye yönelik tutumlarında anlamlı bir farklılık gözlemlenmemiştir. Bu durum, planlı eskitme eğilimlerinin yalnızca reklamla değil, daha geniş bir kültürel ve ekonomik bağlamda şekillendiğini göstermektedir.

Bununla birlikte, reklamlar ürünlerin yenilik değerini vurgulayarak tüketicilerin algısal eskitmeye yönelmesini desteklemektedir.

Çevresel ve Ekonomik Sonuçlar

Planlı eskitme, hızlı tüketim döngülerini teşvik ederken çevresel sorunlara da yol açmaktadır. Ürünlerin daha kısa sürede kullanım dışı kalması, atık miktarını artırmakta ve doğal kaynakların sürdürülemez biçimde tüketilmesine neden olmaktadır. Bu bağlamda, sürdürülebilir üretim ve tüketim modellerinin geliştirilmesi kaçınılmaz hale gelmektedir.

Planlı eskitme, modern tüketim toplumunun çok boyutlu bir olgusudur. Sadece işletme stratejisi olarak değil, tüketim kültürünü biçimlendiren bir araç olarak değerlendirilmektedir. Psikolojik, işlevsel ve sistematik biçimlerde uygulanabilen bu strateji, tüketicilerin alışkanlıklarını, değerlerini ve çevreyle olan ilişkilerini doğrudan etkilemektedir. Tüketicilerin bilgi ve bilinç düzeyinin artırılması, sürdürülebilir tüketim davranışlarının geliştirilmesi açısından önem taşımaktadır.