Prometyum, lantanit serisinde yer alan, atom numarası 61 olan, radyoaktif bir metaldir. Doğada bulunmayan veya eser miktarda bulunan bu element, 1945 yılında Jacob A. Marinsky, Lawrence E. Glendenin ve Charles D. Coryell tarafından yapay olarak üretilerek kesin olarak tanımlanmıştır. Adını Yunan mitolojisindeki Prometheus'tan alır ve başlıca nükleer bataryalarda ve ışıldayan boyalarda kullanılır.

Sınıflandırma ve Temel Özellikler

Prometyum (Pm), periyodik tablonun 6. periyodunda, lantanitler grubunda bulunan bir elementtir. Elektron dizilimi [Xe] 4f⁵6s² şeklindedir. Lantanit serisindeki tüm elementler arasında sadece prometyumun kararlı izotopu bulunmamaktadır; tüm izotopları radyoaktiftir. Metalik özellikler gösterir ve oda sıcaklığında katı halde olması beklenir. Yoğunluğu yaklaşık 7,26 g/cm³ olarak tahmin edilmektedir.

Keşfi

Prometyumun varlığı, periyodik tablodaki yeri (neodimyum ve samaryum arasında) nedeniyle uzun süredir tahmin ediliyordu. 1902'de Çek kimyager Bohuslav Brauner, bu boşlukta bir element olması gerektiğini öne sürmüştür. 20. yüzyılın başlarında çeşitli araştırmacılar (örneğin, B.S. Hopkins ve meslektaşları "illinium" adıyla, Luigi Rolla ve yardımcıları "florentium" adıyla) elementi keşfettiklerini iddia etmişler, ancak bu iddialar doğrulanamamıştır.

Elementin kesin olarak tanımlanması ve ayrıştırılması, 1945 yılında (bazı kaynaklarda 1947 olarak da geçer) Amerika Birleşik Devletleri'ndeki Oak Ridge Ulusal Laboratuvarı'nda Jacob A. Marinsky, Lawrence E. Glendenin ve Charles D. Coryell tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu ekip, uranyumun nükleer reaktörlerde fisyonu (bölünmesi) sonucu oluşan ürünleri iyon değişim kromatografisi yöntemiyle ayrıştırırken prometyumu tespit etmişlerdir.

^{Prometyum (Yapay Zeka İle Oluşturulmuştur.)}

Etimoloji

Prometyum elementinin adı, Charles D. Coryell'in eşi Grace Mary Coryell tarafından önerilmiştir. İsim, Yunan mitolojisinde tanrılardan ateşi çalıp insanlara veren ve bu yüzden cezalandırılan Titan Prometheus'a atfen verilmiştir. Bu isimlendirme, elementin hem nükleer "ateş" (reaktörler) yoluyla elde edilmesini hem de keşfinin getirdiği zorlukları ve potansiyel gücü simgelemektedir. İsim, 1949 yılında Uluslararası Temel ve Uygulamalı Kimya Birliği (IUPAC) tarafından kabul edilmiştir.

Doğada Bulunuşu

Prometyum, yerkabuğunda doğal olarak yok denecek kadar az bulunur. Herhangi bir zamanda yerkabuğunda doğal olarak sadece 500-600 gram civarında prometyum bulunduğu tahmin edilmektedir. Bu eser miktardaki prometyum, uranyum cevherlerinde uranyumun kendiliğinden fisyonu veya evropiyum-151 izotopunun nadir bir nötron yakalama reaksiyonu sonucu oluşabilir.

Andromeda Galaksisi'ndeki bir yıldızda prometyum tespit edilmiş olması, yıldızlarda nükleosentez süreçleriyle de oluşabileceğini düşündürmektedir, ancak bu süreç henüz tam olarak anlaşılamamıştır. Ticari olarak ve araştırma amaçlı kullanılan prometyum, tamamen yapay yollarla, genellikle nükleer reaktörlerde uranyum, toryum veya plütonyumun fisyonu sonucu yan ürün olarak veya neodimyum gibi daha hafif elementlerin nötron bombardımanıyla üretilir.

^{Prometyum Laboratuvar Ortamında (Yapay Zeka İle Oluşturulmuştur.)}

Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri

Prometyumun radyoaktif yapısı nedeniyle metalik formu hakkında doğrudan gözlemsel veriler oldukça sınırlıdır ve mevcut bilgiler büyük ölçüde teorik hesaplamalara ya da diğer lantanit elementleriyle yapılan karşılaştırmalara dayanmaktadır. Gümüşi beyaz renkte bir metal olduğu ve oda sıcaklığında katı halde bulunduğu tahmin edilmektedir. Erime noktasının yaklaşık 1042 °C civarında olduğu, bazı kaynaklarda ise bu değerin 1160 °C’ye kadar çıkabildiği belirtilmiştir.

Kaynama noktası yaklaşık 3000 °C olarak tahmin edilmektedir. Yoğunluğu yaklaşık 7,26 g/cm³ düzeyindedir ve atom yarıçapı yaklaşık 238 pikometre olarak hesaplanmıştır. Kimyasal açıdan, diğer lantanitlerle benzer reaktiflik göstermesi beklenen prometyum, bileşiklerinde genellikle +3 oksidasyon durumunda bulunur. Bugüne kadar 30'dan fazla prometyum bileşiği hazırlanmıştır.

İzotopları

Prometyumun tüm izotopları radyoaktiftir. Bilinen 30'dan fazla izotopu vardır. En kararlı ve en uzun ömürlü izotopu prometyum-145 (¹⁴⁵Pm)'tir ve yarı ömrü yaklaşık 17,7 yıldır. Ancak ticari olarak en çok kullanılan ve en yararlı izotopu prometyum-147 (¹⁴⁷Pm)'dir.

• ¹⁴⁵Pm: Yarı ömrü ~17,7 yıldır. Elektron yakalama yoluyla neodimyum-145'e bozunur.
• ¹⁴⁷Pm: Yarı ömrü 2,6234 yıldır. Beta eksi (β⁻) bozunmasıyla samaryum-147'ye dönüşür. Nükleer reaktörlerde üretilir ve çeşitli uygulamalarda kullanılır. TÜBİTAK kaynağında önemli izotoplar olarak ¹⁴⁵Pm ve ¹⁴⁷Pm belirtilmiştir. Diğer bazı izotopları ve yarı ömürleri Vikipedi kaynağında Pm-143 (265 yıl) ve Pm-144 (360 yıl) olarak verilmiştir, ancak bu değerler diğer kaynaklarla tutarlılık göstermeyebilir ve en kararlı izotop genellikle ¹⁴⁵Pm olarak kabul edilir.

Kullanım Alanları

Prometyumun radyoaktif özellikleri, bazı özel uygulamalarda kullanılmasını sağlar:

• Nükleer Bataryalar (Atomik Piller): Prometyum-147, beta parçacıkları yayarak enerji üretir. Bu enerji, fosforlu bir maddeyi ışıldatmak için kullanılabilir ve bu ışık da bir fotosel (güneş gözesi) tarafından elektriğe dönüştürülerek uzun ömürlü (birkaç yıl) nükleer bataryaların yapımında kullanılır. Bu tür minyatür piller (bazen raptiye boyutunda), kalp pillerinde, güdümlü füzelerde, uzay araçlarında, uydularda yardımcı ısı ve güç kaynağı olarak, radyolarda ve diğer taşınabilir cihazlarda kullanılmıştır veya kullanılmaktadır. Aşırı sıcaklıklarda 5 yıl kadar çalışabildiği belirtilmektedir.
• Işıldayan Boyalar (Lüminesan Boyalar): ¹⁴⁷Pm, beta parçacıklarının bir fosforu uyarmasıyla sürekli ışık üreten ışıldayan boyalarda trityumun yerine kullanılmıştır. Bu boyalar, saat kadranlarında, gösterge panellerinde ve acil durum çıkış işaretlerinde kullanılır. Yansıttığı ışık zararsız kabul edilir.
• Kalınlık Ölçüm Cihazları: ¹⁴⁷Pm'den yayılan beta parçacıkları, ince malzemelerin (örneğin, kağıt, plastik film, metal levhalar) kalınlığını ölçmek için kullanılan endüstriyel ölçüm cihazlarında bir radyasyon kaynağı olarak kullanılır.
• X-ışını Kaynağı: Ağır atomik elementlerle karıştığında X-ışınları üretebilir ve bu özellik taşınabilir X-ışını kaynaklarında kullanılabilir. Radyoaktivite kaynağı olarak da ölçüm cihazlarında yararlanılır.
• Bilimsel Araştırma: Prometyum ve izotopları, nükleer fizik ve kimya alanındaki temel bilimsel araştırmalarda kullanılır.

Biyolojik Rolü ve Önlemler

Prometyumun bilinen bir biyolojik rolü yoktur. Tüm prometyum izotopları radyoaktif olduğu için, prometyum ve bileşikleri canlı organizmalar için tehlikelidir. Özellikle ¹⁴⁷Pm gibi beta yayıcılar, içsel maruziyet durumunda (yutma veya soluma yoluyla vücuda alındığında) doku ve organlarda hasara neden olabilir ve kanser riskini artırabilir. Bu nedenle prometyumla çalışılırken çok sıkı radyasyon güvenliği protokollerine uyulmalı, özel koruyucu ekipmanlar kullanılmalı, havalandırmalı ve korumalı çalışma alanları (örneğin, eldivenli kutular) tercih edilmeli ve kontaminasyon kesinlikle önlenmelidir. Dikkatli bir şekilde kullanılmalıdır.