Ray, demiryolu sisteminde tekerlekli araçların yönlendirilmesini sağlayan, taşıyıcı ve yönlendirici görev üstlenen çelikten mamul hat elemanıdır. Raylar, yükleri traversler aracılığıyla balasta aktarır ve tekerleğin güvenli, sessiz ve sürtünmesi düşük bir hatta ilerlemesini sağlar.

Rayların Yapısal Bileşimi

Modern demiryolu rayları, genellikle I (ters T) kesitli olacak şekilde şekillendirilmiş homojen çelik malzemelerden üretilir. Temel yapısal bölümleri şunlardır:

• Ray Başlığı (Baş): Tekerleklerin doğrudan temas ettiği kısımdır. Aşınmaya karşı özel olarak sertleştirilmiştir.
• Ray Gövdesi (Gövde): Rayın mekanik dayanımını sağlayan orta kısmıdır. Darbe, burkulma ve bükülmelere karşı dirençlidir.
• Ray Tabanı (Ayak): Rayın traverse oturduğu geniş yüzeydir. Ağırlığın yayılmasını sağlar ve bağlantı elemanları buradan uygulanır.

Bu üç bölüm birlikte çalışarak rayın dayanım, elastikiyet ve uzun ömür gibi performans kriterlerini belirler.

Ray Malzemesi ve Üretim Teknolojisi

Raylar genellikle %0,6–0,8 karbon içeren, manganez, silisyum, vanadyum gibi elementlerle alaşımlandırılmış yüksek mukavemetli karbon çeliklerinden üretilir. Türkiye’de ve dünyada yaygın olan üretim standardı UIC 60 ve S49 profil raylardır.

Raylar sıcak haddeleme yöntemiyle şekillendirilir ve daha sonra yüzey sertliği ve tokluk gibi mekanik özellikleri için ısıl işlem veya özel soğutma teknikleri uygulanır.

Ray Profilleri ve Tipleri

Demiryolu hatlarında kullanılan başlıca ray tipleri şunlardır:

• UIC 60: 60,21 kg/m ağırlığında, yüksek hızlı tren hatlarında kullanılan dayanıklı ray türüdür.
• S49: 49,43 kg/m ağırlığındadır; orta düzey trafik yükleri için uygundur.
• R220, R260, R350 HT: Avrupa EN 13674 standardına göre tanımlanan ray çelik kalite sınıflarıdır.
• Makine Yolu Rayı: Yol bakım ve makine yollarında daha hafif profilli özel raylardır.

Ray profilleri seçilirken hat tipi (yük, hız, eğim), zemin özellikleri ve bakım olanakları dikkate alınır.

Rayların Mekanik Özellikleri

Rayların performansını belirleyen temel mekanik özellikler şunlardır:

• Çekme Dayanımı: Ray çeliği minimum 880–1180 N/mm² çekme dayanımı göstermelidir.
• Sertlik: Ray başlığı 260–350 HB Brinell sertlik aralığındadır.
• Aşınma Direnci: Özellikle ray başlığı yüksek yoğunlukta trafiğe karşı dirençli olmalıdır.
• Tokluk: Dinamik yüklemelerde kırılmaya direnç gösteren yapıdır.
• Darbe Dayanımı: Yüksek hız ve ağır yük etkilerinde formunu korumalıdır.

Bu özellikler, rayın üretiminde kullanılan alaşım ve ısıl işlemle doğrudan ilişkilidir.

Rayların Fiziksel Özellikleri

• Uzunluk: Türkiye’de TCDD standartlarına göre raylar genellikle 36 m uzunluğundadır. Yüksek hızlı tren hatlarında kaynakla birleştirilerek 180 m ve üzeri uzunluklara ulaşılabilir.
• Ağırlık: UIC 60 ray profili 60,21 kg/m olup, 36 m bir ray yaklaşık 2,17 ton gelir.
• Termal Genleşme: Raylar yaz-kış sıcaklık farklarından etkilenir; bu nedenle montajda genleşme aralıkları veya kaynaklı sistemler kullanılır.

Rayların Bağlantı Sistemleriyle Uyumu

Raylar, traverslerle birlikte çeşitli bağlantı elemanları (tirfon, sele, krapo, klips vb.) kullanılarak monte edilir. Beton traversli sistemlerde modern elastik klips bağlantı sistemleri (örneğin Nabla, E-klips) kullanılmaktadır. Bağlantı sistemleri sayesinde rayların:

• Yanal stabilitesi sağlanır.
• Termal hareketlerine tolerans tanınır.
• Titreşimler emilerek altyapı korunur.

^{Demiryolunda Kullanılan Ray (Yapay Zeka İle Kullanılacaktır)}

Ray Aşınması ve Bakım Gereksinimi

Raylar, özellikle ray başlığı kısmında tekerlek etkisiyle zamanla aşınır. Bununla birlikte:

• Dalga aşınması
• Yanal akma
• Ray başı çatlağı
• Ray kırıkları

gibi sorunlar da ortaya çıkabilir. Bu nedenle raylar periyodik olarak:

• Taşlama
• Ultrasonik muayene
• Yüzey sertliği ölçümü
• Termal kameralı gözlem

gibi yöntemlerle denetlenir. TCDD bu işlemleri kendi bakım ekipleri ve özel ölçüm trenleriyle gerçekleştirir.

Ray Standartları ve Türkiye’de Uygulama

Türkiye’de kullanılan raylar TS EN 13674-1 standardına göre üretilir. TCDD, hem ithal hem de yerli ray tedariki gerçekleştirmektedir. Rayların uygunluğu:

• Kimyasal analiz
• Mekanik testler
• Mikroyapı değerlendirmesi

gibi kalite kontrol süreçlerinden geçirilerek belgelenir.