Refahiye balı, Türkiye’nin Erzincan iline bağlı Refahiye ilçesinde, bölgenin özgün iklim ve flora özellikleri doğrultusunda üretilen, menşe adı kapsamında korunan bir bal çeşididir. Coğrafi işaret tescili ile tanımlanan bu ürün, özellikle bölgedeki bitki çeşitliliği ve Kafkas arısı (Apis mellifera caucasica) ırkının bal üretimindeki rolü ile karakterize olmaktadır. Üretim süreci ve fizikokimyasal özellikleri, Refahiye ilçesinin doğal koşulları ve geleneksel arıcılık uygulamaları çerçevesinde şekillenmektedir. Bu bağlamda, Refahiye balı özgün nitelikleri ile diğer bal türlerinden ayrılmaktadır.

Coğrafi ve Ekolojik Özellikler

Refahiye ilçesi, Doğu Karadeniz, Doğu Anadolu ve İç Anadolu bölgelerinin kesişim noktasında yer almakta olup, iklimsel açıdan geçiş özellikleri göstermektedir. İlçenin 1500 ila 2500 metre arasında değişen rakımı, hem kültür bitkilerinin yetişmesine hem de alpin vejetasyonun gelişmesine olanak sağlamaktadır. Bu coğrafi ve ekolojik yapı, zengin bir bitki biyoçeşitliliğine sahip olmasını beraberinde getirmektedir. Orman altı bitki örtüsü, çayır ve mera ekosistemleriyle desteklenen flora, bal üretiminde arıların önemli nektar ve polen kaynaklarını oluşturmaktadır. Bölgedeki bu doğal çeşitlilik, Refahiye balının aromatik ve kimyasal özelliklerinin oluşumunda belirleyici bir faktör olarak kabul edilmektedir.

Ürünün Tanımı ve Ayırt Edici Özellikleri

Refahiye balı, bölgedeki ballı bitki florasından kaynaklanan aromatik bir tat ve bal özü kokusuna sahiptir. Şeffaf ve parlak görünümüyle dikkat çeker; rengi mevsim koşullarına bağlı olarak su beyazından açık amber tonuna, oradan koyu amber tonuna kadar değişebilir. Akışkan kıvamlıdır ve üretimi Apis mellifera caucasica (Kafkas arısı) ya da bu ırkın melezleri tarafından gerçekleştirilir. Kafkas arısının uzun dili (6,6–7,25 mm), derin tüplü çiçeklerden nektar toplanmasına olanak tanır. Bu ırk, kış koşullarına dayanıklı ve yüksek rakımlı bölgelere uyum sağlayabilen bir yapıya sahiptir.

Ayırt edici özelliklerinden biri balın yüksek prolin oranıdır; bu değer 750–1200 mg/kg aralığında olup balın saflığını ve kalitesini gösteren önemli bir aminoasit parametresidir. Refahiye ilçesi, Doğu Karadeniz, Doğu Anadolu ve İç Anadolu bölgelerinin birleşme noktasında yer aldığından iklimi geçiş özelliği gösterir ve zengin florası Türkiye’nin önemli gen ve endemizm merkezlerinden biridir. 1500–2500 m rakım aralığında, hem kültür bitkileri hem de alpin vejetasyon bitkileri yayılış gösterir. Ayrıca orman altı bitki örtüsü, çayır ve meralar, arıların nektar kaynağı çeşitliliğini artırır.

Refahiye balı, polen içeriği açısından Fabaceae familyasını dominant olarak içerir; Liliaceae sekonder düzeyde, Cistaceae, Scrophulariaceae ve Lamiaceae minör düzeyde, Asteraceae, Euphorbiaceae, Rosaceae ve Fagaceae ise eser düzeyde bulunur.

Fizikokimyasal Özellikler

Refahiye balının belirlenmiş standart fizikokimyasal değerleri aşağıdaki gibidir:

• Prolin değeri: 750–1200 mg/kg
• Hidroksimetil furfural (HMF) değeri: en fazla 40 mg/kg
• Sakkaroz oranı: en fazla %2
• Fruktoz + Glikoz oranı: en az %65
• Fruktoz/Glikoz oranı: 0,9–1,4
• Nem içeriği: %16–17
• Diastaz sayısı: en az 8
• Suda çözünmeyen madde miktarı: en fazla 0,1 g/100 g
• Serbest asitlik: en fazla 50 meq/kg
• Elektrik iletkenliği: en fazla 0,8 mS/cm
• Protein ve ham bal delta C13 değerleri arasındaki fark: -1,0 veya daha pozitif
• C4 şekeri oranı: en fazla %7
• Naftalin (bal mumunda): en fazla 10 ppb

Üretim Metodu

Refahiye balı, Türk Gıda Kodeksi Bal Tebliği’ne uygun olarak çiçek balı niteliğinde üretilir ve iki formda sunulur: petekli bal ve süzme bal. Kovan olarak TSE standartlarına uygun Langstroth tipi modern kovanlar kullanılır.

Arıcılık faaliyetleri sabit arıcılık şeklinde yürütülür. Ancak kış mevsimi sert geçtiğinden arılar kışlama için ilçe dışındaki Tokat ve Sivas illerinin uygun görülen bölgelerine taşınır.

• Kışlama: Sonbaharda arıların kışlık bakımı yapılır; boş çerçeveler alınır, kovanlara polen ve arı keki ile besleme yapılır. Kışlama alanları hava sirkülasyonundan, aşırı nemden ve gürültüden izole edilmiş alanlardır. Koloniler yerden yükseltilerek yerleştirilir; zayıf koloniler ortaya, güçlü koloniler ise üst katlara konumlandırılır.
• İlkbahar Bakımı: Nisan ayında kıştan çıkan kovanların durumu, ana arının varlığı ve yumurtlama kapasitesi, gıda durumu ve olası hastalıklar kontrol edilir. Ana arısı olmayan koloniler birleştirilir veya yeni ana arı verilir.
• Besleme: İlkbaharda kolonilerin güçlendirilmesi amacıyla bal, kek ve polen takviyesi yapılır. Sıcaklığa ve polen miktarına göre koyu şurup (2 birim şeker/1 birim su) ve daha sonra normal şurup (1 birim şeker/1 birim su) verilir.
• Petek Hazırlığı: Daha önce kullanılan peteklerden elde edilen balmumu eritilip kalıplanarak temel petek üretiminde değerlendirilir.
• Bal Akımı Dönemi: 1 Temmuz–15 Ağustos arası ballı bitkilerin yoğun çiçeklenme dönemidir.
• Bal Hasadı: Ağustos sonu–Eylül ortası arasında yapılır. Hasada yalnızca en az 2/3’ü sırlanmış peteklerden başlanır. Hasat erken yapılmaz; aksi halde balın nem oranı yüksek olur ve kristalleşme ile fermantasyon riski artar.
• Süzme ve Dinlendirme: Sırlanmış petekler, petekli bal olarak ayrılır; diğer petekler süzme makinesine alınır. Bal, hijyenik koşullarda çelik tanklarda dinlendirilir, yoğun parçacıklar dibe çöker, hava kabarcıkları yüzeye çıkar. Dinlenen bal opak cam kavanoz veya standartlara uygun tenekelere doldurulur.
• Depolama: Bal, doğrudan güneş ışığı almayan, 25 °C’yi geçmeyen temiz ve kuru alanlarda saklanır.

Zararlılarla Mücadele

Varroa mücadelesi yılda iki kez yapılır: ilki kışlamadan çıkış döneminde (Nisan), ikincisi bal hasadından sonra (Eylül sonu). Ruhsatlı ilaçlar prospektüs talimatlarına göre uygulanır.

Denetim Süreci

Denetimler Refahiye Kaymakamlığı koordinatörlüğünde, Refahiye İlçe Tarım ve Orman Müdürlüğü, Refahiye Tarım Kredi Kooperatifi, Refahiye Bal Üreticiler Birliği, Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Refahiye Meslek Yüksekokulu ve Refahiye Belediye Başkanlığından oluşan altı kişilik bir denetim mercii tarafından gerçekleştirilir.

Denetimler altı ayda bir düzenli olarak yapılır; ayrıca ihtiyaç halinde veya şikâyet üzerine de gerçekleştirilebilir. Denetimler sırasında üretim metoduna uygunluk, tat, koku, aroma, renk, arı ırkı, kovan tipi ve flora koşulları incelenir. Ayrıca ambalajlama ve coğrafi işaretin mevzuata uygun kullanımı kontrol edilir.

Üreticiler bal hasadına başlamadan önce Refahiye Ziraat Odası’na bildirimde bulunur ve denetim mercii numune alarak analiz için laboratuvarlara gönderir. Analiz ücretleri üreticiye aittir.