Rize bezi, coğrafi işaret tescil numarası 98 olan, “Feretiko” adıyla da bilinen geleneksel bir el dokuması kumaştır. Ana hammaddesi doğal keten bitkisinden elde edilen ipliktir. Keten ipliği esas itibariyle tek kat ve bükümlü bir yapıya sahiptir. İstenirse ipliğin doğal rengi ağartılarak beyazlatılabilir ve çeşitli boyama işlemleriyle renklendirilmesi mümkündür. Rize Bezi, lif yapısı, üretim süreci ve iklim koşullarına bağlı özellikleriyle diğer keten bezlerinden ayrılır.
Rize Bezi (Feretiko) (T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı)
Kenevir Bitkisinin Özellikleri ve Lif Yapısı
Rize bezinin hammaddesi olan kenevir bitkisi, gri-sarı, düz, mat ve lif demetleri ketenden daha uzun ve kaba olan bir görünüme sahiptir. Demet uzunluğu 2 metreye kadar olabilir. Lif uzunluğu 1,5 cm ile 4,5 cm arasında değişkenlik gösterir. Bitkisel lifler arasında sağlamlık bakımından dikkat çeken bir yapıya sahiptir. Çürümeye karşı dirençli olan lif, elastiklik göstermez. Yakma testi sonucunda selüloz kokusu verir; mikroskopla incelendiğinde ise boğumlu veya düzensiz lif yapısı sergiler.
Elde Edilişi
Kenevir bitkisinden elde edilen 1,8 m ile 2,4 m uzunluğundaki lif demetleri, keten benzeri tekniklerle taranarak ayrılır. Rize’deki düşük güneşlenme süresi ve yüksek yağış miktarı nedeniyle, diğer yörelere kıyasla lifin çok az güneş ışığına maruz kalması, Rize bezinin yalnızca bu yörede yetişen kenevir türlerinden yapılan ipliklerle üretilebilmesini zorunlu kılar. Dişi tohumluklar ayrılırken erkek bitkiler hasattan bir hafta önce sökülür. Erkek bitkilerin su havuzlarında bekletilerek yumuşaması sağlanır.
Üretim Alanı ve İklim Koşulları
Rizebezi için gereken kenevir bitkisi, Rize ili genelinde yetiştirilmektedir. Özellikle humuslu-killi topraklar, nemli iklim ve bol yağış, bitkinin lif verimini ve kalitesini etkileyen temel faktörlerdir. En iyi kalite, Rize’nin nemli, az güneşli ve yıl boyunca ortalama 100 gün güneşli geçen ikliminde elde edilmektedir. Bu durum, lifin nişastalaşmasını engeller ve daha yumuşak, ince ve dayanıklı hâle getirir.
Üretim Süreci
Rize bezi üretimi, kenevirin yetiştirilmesinden dokuma işlemine kadar geleneksel el işçiliğine dayanır. Üretim süreci şu adımlardan oluşur:
- Kenevirin ekimi
- Kenevirin hasadı
- Liflerin bitkiden ayrılması
- Liflerin ilkel yöntemlerle dövülerek yumuşatılması
- İplik hâline getirme
- Hazırlanan ipliklerin dokuma için işlenmesi
- Ürünün çeşitli ebatlarda dokunması (45x60 cm, 60x60 cm, 90x120 cm)
- Gerekiyorsa ağartma işlemi
- Motiflendirme ve renklendirme
- Ürünün kullanım amacına göre şekillendirilmesi
Yapısal Özellikler
Feretiko olarak adlandırılan bu bezin rengi genellikle mattır. Ağartma işlemiyle rengi beyazlatılabilir. İplik yapısındaki doğal büküm sayesinde ürün yumuşak ve ince dokuludur. 1 cm²'de 18 çözgü ve 20 atkı ipliği bulunmaktadır. Bu yoğunluk, bezin kullanım ömrünü ve dayanıklılığını artırır.
Rize Bezi (Feretiko) (T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı)
Kullanım Alanları
Rize bezi geleneksel olarak iç giyimde kullanılır. Özellikle ter emici ve serin tutucu yapısı nedeniyle tercih edilir. Ayrıca pamuk ya da ipekle karıştırılmış karışım ipliklerden masa örtüsü, havlu, çarşaf ve benzeri ev tekstili ürünleri de üretilir. Renkli ya da desenli motiflerle süslenmiş olanlar dekoratif amaçlı olarak da kullanılabilir.
Denetim ve Koruma
Rize bezi üretimi, ilgili coğrafi işaret koruması kapsamında denetlenmektedir. Denetim, Rize Kız Meslek Lisesi, Rize Halk Eğitim Merkezi, İyidere Halk Eğitim Merkezi, İl Tarım Müdürlüğü ve özel sektörde bu konuda uzman kişilerden oluşan beş kişilik bir komisyon tarafından yürütülür. Denetimler yılda iki kez düzenli olarak yapılır; gerekli görüldüğünde ek denetimler de gerçekleştirilebilir.
