Romanın başkahramanı Hayri İrdal, Osmanlı döneminde doğmuş, Cumhuriyet’in modernleşme sürecine şahitlik etmiş sıradan bir adamdır. Küçüklüğünden itibaren zaman kavramına ilgi duyan Hayri, saat tamircisi ustası Nuri Efendi’nin yanında yetişir ancak hayatı, Batılılaşma sürecini temsil eden Halit Ayarcı ile tanışınca değişir.

Halit Ayarcı, toplumda karşılığı olmayan ama bürokratik düzen sayesinde varlığını sürdüren Saatleri Ayarlama Enstitüsü'nü kurar. Bu enstitü, saatlerin doğru ayarlanmasını sağlamak gibi absürt bir işle uğraşır. Aslında bu kurum, gereksiz bürokrasi ve yapay modernleşme projelerinin eleştirisidir. Hayri, enstitüde önemli bir pozisyona gelir ancak işlerin ne kadar sahte olduğunu fark ettiğinde kendini bir boşlukta bulur.

Temalar

1. Zaman ve Modernleşme

Tanpınar, zaman kavramını sadece saatlerle değil, toplumun değişimi ve bireyin bu değişime ayak uydurma çabası üzerinden işler. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçiş sürecinde bireyin yaşadığı kimlik karmaşası ve zamanla olan ilişkisi ele alınır.

2. Doğu-Batı Çatışması

Roman, Doğu’nun geleneksel yapısını ve Batı’nın modernleşme anlayışını karşılaştırarak, Türkiye'nin bu iki kimlik arasında sıkışmışlığını ele alır. Halit Ayarcı Batı’yı, Nuri Efendi ise Doğu’yu temsil eder.

3. Bürokrasi ve Absürtlük

Saatleri Ayarlama Enstitüsü gibi gereksiz bir kurum, Türkiye’deki yapay ve göstermelik modernleşme hamlelerini eleştirir. Sistem, mantıklı işler üretmekten çok, kendi varlığını sürdürmeye odaklanmıştır.

4. Bireyin Toplum İçindeki Yeri

Hayri İrdal’ın başından geçenler, bireyin sistem içinde nasıl biçimlendiğini ve zaman zaman kendi iradesi dışında bir yöne sürüklendiğini gösterir.

Tanpınar’ın üslubu hiciv ve ironik anlatımla örülüdür. Romanın dili zengin, anlatımı katmanlıdır. Olaylar, Hayri İrdal’ın bakış açısından, onun anıları ve içsel monologlarıyla anlatılır.