Sendikalar Hukuku, işçilerin ve işverenlerin çalışma ilişkilerinde ortak sosyal hak ve çıkarlarını korumak, geliştirmek ve çalışma şartlarını belirlemek amacıyla sendikalar ve üst kuruluşlar kurmalarını; bu kuruluşların işleyişini, üyeleriyle olan ilişkilerini; toplu iş sözleşmesi süreçlerini, ortaya çıkabilecek uyuşmazlıkların çözüm yollarını ve grev ile lokavt gibi hakların kullanımını düzenleyen özel hukuk dalıdır. Temelini Anayasa ve 6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu oluşturur.
Temel Kavramlar ve Unsurlar
Sendika: İşçilerin veya işverenlerin çalışma ilişkilerinde, ortak ekonomik ve sosyal hak ve çıkarlarını korumak ve geliştirmek için en az yedi işçi veya işverenin bir araya gelerek bir iş kolunda faaliyette bulunmak üzere oluşturdukları tüzel kişiliğe sahip kuruluştur.
Konfederasyon: Değişik iş kollarında en az beş sendikanın bir araya gelerek oluşturdukları tüzel kişiliğe sahip kuruluştur.
Kuruluş: Sendika ve konfederasyonları ifade eder.
Toplu İş Sözleşmesi: İş sözleşmesinin yapılması, içeriği ve sona ermesine ilişkin hususları düzenlemek üzere işçi sendikası ile işveren sendikası veya sendika üyesi olmayan işveren arasında yapılan sözleşmedir.
Sendikaların Temel Unsurları
Ortak Amaç: Üyelerinin çalışma ilişkilerinde ortak ekonomik ve sosyal hak ve çıkarlarını korumak ve geliştirmektir.
Kuruluş Serbestisi: İşçiler ve işverenler önceden izin almaksızın sendika ve üst kuruluş kurabilirler. Sendikalar, kuruluş için gerekli belge ve tüzükleri valiliğe vermeleri ile tüzel kişilik kazanırlar. Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı tarafından kuruluşun adı, merkezi ve tüzüğü on beş gün içinde resmî internet sitesinde ilan edilir. 6356 sayılı Kanun ile sendika kurucusu olmak için aranan Türkçe okur-yazar olma, Türk vatandaşı olma ve o işkolunda fiilen çalışma şartları kaldırılmıştır.
Bağımsızlık: İşçi ve işveren kuruluşları birbirlerine, devlete, siyasi partilere, dinî kuruluşlara ve diğer bazı kuruluşlara karşı bağımsız olmalıdır. Karşılıklı olarak üye olamazlar; birbirlerinin kurulmasına, yönetimine ve faaliyetine müdahalede bulunamazlar ve birbirlerinden yardım ve bağış alamazlar (bazı istisnalar hariç).
Özel Hukuk Tüzel Kişiliği: Sendikalar ve konfederasyonlar, tüzel kişiliğe sahiptir.
Cumhuriyetin Temel Niteliklerine ve Demokrasi Esaslarına Uygunluk: Sendika ve üst kuruluşlarının tüzükleri, yönetim ve işleyişleri, Cumhuriyetin temel niteliklerine ve demokrasi esaslarına aykırı olamaz.
Sendika Özgürlüğü
Hem bireysel hem de kolektif boyutta güvence altına alınmıştır.
Bireysel Sendika Özgürlüğü
Pozitif Sendika Özgürlüğü: İşçilerin ve işverenlerin sendika kurma, sendikaya üye olma ve dilediği sendikayı seçme özgürlüğünü ifade eder. On beş yaşını dolduran ve işçi sayılanlar, işçi sendikalarına üye olabilirler. İşveren vekilleri de işveren sendikalarına üye olabilirler.
Negatif Sendika Özgürlüğü: Hiç kimsenin sendikaya üye olmaya, üye kalmaya veya üyelikten ayrılmaya zorlanamaması anlamına gelir.
Kolektif Sendika Özgürlüğü
İşçi ve işveren kuruluşlarının varlıklarını korumalarını ve faaliyette bulunabilmelerini sağlar. İşçiler, iş saatleri dışında sendikaların faaliyetlerine katılmaları veya sendikal faaliyette bulunmalarından dolayı işten çıkarılamaz veya farklı bir işleme tabi tutulamazlar.
Sendika Özgürlüğünün Korunması
Kanun, sendika özgürlüğünü çeşitli güvencelerle koruma altına almıştır:
Sendikalı-Sendikasız İşçi Ayrımı Yasağı: İşveren, işe almada, çalışma şartlarında veya çalıştırmaya son vermede sendika üyeliği veya üyeliği olmaması nedeniyle işçiler arasında ayrım yapamaz.
Sendikal Faaliyetten Dolayı İşten Çıkarma veya Farklı İşlemde Bulunma Yasağı: İşçiler, sendikaya üye olmaları veya olmamaları, sendikal faaliyetlere katılmaları nedeniyle işten çıkarılamaz veya farklı işleme tabi tutulamazlar.
Sendikal Tazminat: İşverenin sendikal ayrımcılık yapması hâlinde işçi, bir yıllık ücret tutarından az olmamak üzere sendikal tazminata hak kazanır. İşçi, işe iade davası açabileceği gibi doğrudan sendikal tazminat da talep edebilir. Feshin sendikal nedene dayandığının ispat yükümlülüğü işverene aittir ancak işçi, feshin işverenin ileri sürdüğü nedene dayanmadığını iddia ediyorsa sendikal nedene dayandığını ispatla yükümlüdür.
Cezai Güvence: Bir kimseyi sendikaya üye olmaya veya olmamaya zorlamak amacıyla cebir veya tehdit kullananlar, hapis cezası ile cezalandırılır. Sendika faaliyetlerinin engellenmesi de cezai yaptırıma tabidir.
İşçi Kuruluşu Yöneticilerinin Güvencesi: İşçi kuruluşunda yönetici olduğu için çalıştığı işyerinden ayrılan işçinin, iş sözleşmesi askıda kalır. Yönetici dilerse işten ayrıldığı tarihte iş sözleşmesini feshedip kıdem tazminatına hak kazanabilir. Görevi sona eren yönetici, belirli şartlar altında eski işine veya uygun bir işe başlatılmak üzere işverene başvurabilir.
İşyeri Sendika Temsilcilerinin Güvencesi: İşveren, işyeri sendika temsilcilerinin iş sözleşmelerini haklı bir neden olmadıkça ve nedenini yazılı olarak açık ve kesin şekilde belirtmedikçe feshedemez. Temsilcinin yazılı rızası olmadıkça iş yeri değiştirilemez veya işinde esaslı değişiklik yapılamaz.
İşkoluna Göre Sendikalaşma
Türkiye'de sendikalar, kuruldukları işkolunda faaliyette bulunurlar. Aynı işkolunda birden fazla sendika kurulabilir ve bu durum sendika çokluğu ilkesiyle alakalıdır. İş kolları kanuna ekli bir cetvelde gösterilmiştir ve bir iş yerinde yürütülen asıl işe yardımcı işler de asıl işin girdiği iş kolundan sayılır. Bir iş yerinin girdiği iş kolunun tespiti Bakanlıkça yapılır ve bu tespite karşı dava açılabilir.
Kuruluş Türleri ve Kurulma Koşulları
Sendikalar
İşçi Sendikaları: En az yedi işçinin bir araya gelerek bir iş kolunda faaliyette bulunmasıyla kurulur. Fiil ehliyetine sahip ve fiilen çalışan gerçek veya tüzel kişiler sendika kurma hakkına sahiptir (belirli suçlardan mahkumiyeti bulunanlar hariç).
İşveren Sendikaları: En az yedi işverenin bir araya gelerek bir iş kolunda faaliyette bulunmasıyla kurulur. Tüzel kişi işveren sendikası kurucusu ise, tüzel kişiyi temsil eden gerçek kişide de belirli şartlar aranır.
Konfederasyonlar
Değişik iş kollarında en az beş sendikanın bir araya gelerek oluşturdukları tüzel kişiliğe sahip kuruluşlardır. Federasyon kurmak engellenmiştir.
Kuruluşlar, kurucularının kuruluşun merkezinin bulunacağı ilin valiliğine, dilekçelerine ekli olarak kuruluş tüzüğünü vermeleriyle tüzel kişilik kazanır. Tüzüklerde sendikanın adı, merkezi, adresi, amacı ve bu amacı gerçekleştirmek için sürdürülecek çalışma konuları ile usulleri belirtilmelidir.
Sendika Üyeliği
Koşulları: On beş yaşını dolduran ve işçi sayılanlar işçi sendikalarına üye olabilir. İşveren sayılanlar işveren sendikalarına üye olabilir. Aynı iş kolunda ve aynı zamanda birden çok sendikaya üye olunamaz (istisnalar hariç).
Kazanılması: Bakanlıkça sağlanacak elektronik başvuru sistemine e-Devlet kapısı üzerinden üyelik başvurusunda bulunulması ve sendika tüzüğünde belirlenen yetkili organın kabulü ile e-Devlet kapısı üzerinden kazanılır. Başvuru otuz gün içinde reddedilmezse kabul edilmiş sayılır.
Haklar ve Borçlar: Üyeler, sendikanın faaliyet ve yönetimine katılma, sendika tesislerinden yararlanma gibi haklara ve sendika düzenine uyma, aidat ödeme gibi borçlara sahiptir.
Sona Ermesi: Üyelik koşullarının kaybedilmesi, iş kolu değiştirme, emeklilik (çalışmaya devam edenler ve yöneticiler hariç), ölüm, gaiplik, tüzel kişiliğin sona ermesi gibi durumlarda kendiliğinden sona erer. Üye, e-Devlet kapısı üzerinden çekilme bildiriminde bulunarak üyelikten çekilebilir; çekilme, bildirim tarihinden bir ay sonra geçerli olur. Üyelikten çıkarılma kararı genel kurulca verilir ve karara karşı mahkemeye itiraz edilebilir.
Konfederasyon ve Uluslararası Kuruluşlara Üyelik
Üst kuruluş üyeliğine başvuru, genel kurul kararına bağlıdır. Kuruluşlar, tüzüklerinde gösterilen amaçlarını gerçekleştirmek üzere uluslararası işçi ve işveren kuruluşlarının kurucusu olabilir, üye olabilir ve çekilebilirler.
Kuruluşlar, tüzüklerinde gösterilen amaçlarını gerçekleştirmek üzere uluslararası işçi ve işveren kuruluşlarının kurucusu olabilir, üye olabilir ve çekilebilirler.
Kuruluşların İşleyişi
Organlar
Zorunlu Organlar: Genel kurul, yönetim kurulu, denetleme kurulu ve disiplin kuruludur.
Genel Kurul: En üst karar verme ve denetim organıdır. Üye veya delegelerden oluşur. Olağan genel kurul en geç dört yılda bir toplanır. Görevleri arasında organların seçimi, tüzük değişikliği, bütçenin kabulü, fesih gibi konular bulunur.
Yönetim Kurulu: Sendikaların yürütme organıdır.
Denetleme Kurulu: Kuruluşun mali ve idari denetimini yapar.
Disiplin Kurulu: Tüzük hükümlerine aykırı davranan üyeler hakkında karar verir.
Gelirler ve Giderler
Gelirler: Üyelik ve dayanışma aidatları, faaliyetlerden elde edilecek gelirler, bağışlar, mal varlığı gelirleri ve devirlerinden doğan kazançlardır. Belirli kuruluş ve kişilerden maddi yardım ve bağış alınamaz.
Giderler: Kuruluşlar gelirlerini kanunda ve tüzüklerinde gösterilen faaliyetleri dışında kullanamaz veya bağışlayamaz (bazı istisnalar hariç).
Faaliyetler ve Yasaklar
Faaliyetler: Kuruluşlar, tüzüklerinde yer alan konularda serbestçe faaliyette bulunurlar. İşçi ve işverenleri temsil eder, üyeleri adına dava açabilirler. En önemli faaliyetlerinden biri toplu iş sözleşmesi yapmaktır.
Yasaklar ise şunlardır:
Anayasada belirtilen Cumhuriyetin niteliklerine ve demokratik esaslara aykırı faaliyetlerde bulunamazlar.
Tüzükleriyle belirlenen amaçları dışında faaliyette bulunamazlar. Siyasi partilerin ad, amblem veya işaretlerini kullanamazlar.
İşçi ve işveren kuruluşları birbirlerinin kurulmasına, yönetimine ve faaliyetine müdahalede bulunamazlar.
Ticaretle uğraşamazlar (belirli yatırımlar hariç). Elde ettikleri gelirleri, üyeleri arasında dağıtamazlar (grev yardımları ve eğitim amaçlı yardımlar hariç).
Denetim, Kapatılma ve Sona Erme
Denetim: Kuruluşların denetimi, denetleme kurulları tarafından ve yeminli mali müşavirlerce yapılır. Devlet Denetleme Kurulu ve Cumhurbaşkanlığı tarafından da denetim yapılabilir.
Kapatılma ve Faaliyetlerin Durdurulması: Anayasada belirtilen Cumhuriyetin niteliklerine ve demokratik esaslara aykırı faaliyetlerde bulunan kuruluşlar, mahkeme kararı ile kapatılabilir. Kanuna aykırılıkların giderilmemesi hâlinde de kapatma kararı verilebilir. Mahkeme, yargılama süresince kuruluşun faaliyetlerinin durdurulmasına karar verebilir.
Kendiliğinden Sona Erme: Amacın gerçekleşmesi veya imkansız hâle gelmesi, ilk genel kurulun yapılamaması, borç ödemede acze düşme gibi durumlarda kendiliğinden sona erer.
Fesih: Genel kurul kararıyla feshedilebilir.
Kapatma: Mahkeme kararıyla kapatılabilir.
Sona Ermenin Hükümleri: Tüzel kişiliği sona eren sendikanın mal varlığı, tüzük hükümlerine göre veya genel kurul kararıyla aynı nitelikteki bir kuruluşa, üst kuruluşa veya İşsizlik Sigortası Fonu'na devredilebilir.
Uluslararası Boyut
Türkiye, 1932 yılından beri Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) üyesidir. ILO'nun 87 Sayılı Sendika Özgürlüğü ve Sendikalaşma Hakkının Korunması Sözleşmesi ile 98 Sayılı Örgütlenme ve Toplu Sözleşme Hakkı Sözleşmesi gibi temel sözleşmeleri Türkiye tarafından onaylanmıştır. Anayasa'nın 90. maddesine göre, usulüne göre yürürlüğe konulmuş uluslararası antlaşmalar kanun hükmündedir ve temel hak ve özgürlüklere ilişkin uluslararası antlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi durumunda uluslararası antlaşma hükümleri esas alınır. 6356 sayılı Kanun, ILO ve AB normlarına uyum amacıyla sendikal özgürlüklerin sağlanması ve sendikal faaliyetlerdeki kısıtlayıcı unsurların kaldırılması yönünde düzenlemeler içermektedir.
