Sığır yetiştiriciliği, insanlık tarihi boyunca tarım ve hayvancılığın temel taşlarından biri olmuştur. Yaklaşık 10.500 yıl önce yabani sığırların evcilleştirilmesiyle başlayan bu süreç, günümüze kadar farklı iklim koşulları ve kültürel yapıların etkisiyle birçok sığır ırkının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Araştırmalara göre evcil sığırlar, temel olarak Bos taurus (tipikus) ve Bos indicus (indikus) olmak üzere iki ana türden türemiştir. Türkiye’de yetiştirilen bazı yerli sığır ırklarının kökeni, Bos taurus primigenius (ur) olarak da bilinen yabani Avrupa sığırına dayanmaktadır.

Sığır yetiştiriciliği, hem süt hem de et üretiminde küresel ölçekte büyük bir öneme sahiptir. Dünyadaki süt üretiminin yaklaşık %90’ı ve et üretiminin %25’i sığırlar tarafından karşılanmaktadır. Türkiye’de ise 2023 yılı TÜİK verilerine göre, kırmızı et üretiminin %70,1’i ^【1】 ve süt üretiminin %92,9’u sığır yetiştiriciliğinden elde edilmektedir.^【2】 

^{Resim 1 TÜİK verilerine göre 2023 yılı et üretiminin hayvanlar üzerinde dağılımı (TÜİK)}

^{Resim 2 TÜİK verilerine göre 2023 yılı süt üretiminin hayvanlar üzerinde dağılımı(TÜİK)}

^{Yetiştiricilikte kullanılan terimler:}

• Sığır: Bovinae familyasına ait Bos taurus türüne giren her yaştaki hayvanlara sığır denir.
• İnek: Sığırcılıkta, buzağılamış (yavru vermiş) ergin dişi sığıra inek adı verilir.
• Dana: Her iki cinsiyette 6 aydan 12 aya kadar olan genç sığırlara dana denir.
• Düve: İlk buzağısını vermemiş, üç yaşın altındaki genç dişi sığıra düve denir.
• Tosun: Bir ile iki yaş arasında olan, damızlık olarak kullanılmayan ve kastredeilmemiş erkek sığıra tosun denir.
• Boğa: Damızlık amaçlı, çiftleştirme (aşım) işlerinde kullanılan erkek sığıra boğa denir.
• Öküz: Damızlık olarak kullanılmayan, kastre edilmiş (enenmiş) ve iş hayvanı olarak kullanılan, 12 aylıktan büyük erkek sığıra öküz denir.
• Laktasyon: Dişi sığırın buzağılamasından itibaren başlayıp kuruya çıktığı güne kadar geçen ortalama 305 günlük süt verme dönemidir.
• Kolostrum: İneğin kuru döneminin son günlerinde meme süt bezlerinde üretimi başlayan ve buzağılamadan sonraki ilk 6 saatte yüksek bağışıklık maddesi içeriğiyle sütten farklılık gösteren; rengi koyu sarıdan kahverengiye kadar değişen yoğun, kremamsı sıvıya ağız sütü denir.
• Sağım: Uygun metotlarla memeden sütün alınması işlemidir.
• Kondisyon: Sığırın yemleme ve bakım durumuna bağlı olarak değişen yağlanma durumudur.
• Konstitüsyon: Sığırın organ ve organ sistemlerinin uyum içinde çalışması sonucu çevre koşullarına dayanma becerisidir.
• Kuru Dönem: Gebe ineğin doğumdan önce laktasyona hazırlanması ve gebelik sırasında yavru gelişiminin olumsuz etkilenmemesi için sağıma ara verilip özel bakım ve beslemeye tabi tutulduğu dönemdir.
• Pubertas: Erkek ve dişilerde ikincil cinsiyet özelliklerinin oluşmaya başladığı ve cinsiyet bezleri ile organlarının işlev görmeye başladığı cinsel olgunluk dönemidir.

Sığır Irkları

Sığır ırkları yerli ve kültür ırkları olarak sınıflandırılabilir yerli ırklar arasında

1. Yerli kara

Yerli Kara Irkı, Türkiye'de en yaygın yetiştirilen yerli sığır ırkıdır. Küçük yapılı olması ve tırnaklar da dahil olmak üzere tamamen siyah renkte olması, bu ırkın ayırt edici özelliklerindendir.

Uzun yıllar boyunca yetersiz bakım ve besleme koşullarında yetiştirilmiş olmalarına rağmen, yüksek dayanıklılık göstermektedirler.

• Cidago yüksekliği: 100–110 cm
• Canlı ağırlık: 200–300 kg
• İlk kızgınlık yaşı: 56 ay
• Laktasyon süresi: 200 gün
• Süt verimi: Ortalama 750 kg
• Günlük canlı ağırlık artışı: 600–700 g

^{Resim 3 Yerli kara ırkı görselidir. Kaynak: Şeref İnal, Süt Sığırı Yetiştiriciliği: Ders Notları (2012), 2.}

2. Boz Irk

Boz Irk, tipik bir bozkır sığırı olup, Balkan ülkeleri ile Türkiye’nin ortak yerli ırkları arasında yer almaktadır. Günümüzde Marmara Bölgesi'nin güneyi ile Trakya’nın dağlık alanlarında küçük sürüler hâlinde yetiştirilmektedir. Sağlam vücut yapısı nedeniyle geçmişte tarla işlerinde öküz olarak kullanılmıştır.

• Cidago yüksekliği: 120 cm
• Canlı ağırlık: 250–400 kg
• İlk kızgınlık yaşı: 30–36 ay
• Laktasyon süresi: 220 gün
• Süt verimi: 1000–1500 kg
• Süt yağı oranı: %4,1
• Günlük canlı ağırlık artışı: 700–800 g

Tarım teknolojilerinin gelişmesiyle birlikte bu ırkın tarla işlerinde kullanımına son verilmiş; ancak bu dönüşüm, popülasyonunun hızla azalmasına neden olmuş ve Boz Irk günümüzde soyu tükenme tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır.

^{Resim 4 Boz ırkı görselidir. Kaynak: Şeref İnal, Süt Sığırı Yetiştiriciliği: Ders Notları (2012), 2.}

3. Güney Anadolu Kırmızısı

Bu grup iki alt ırkı kapsar: Kilis Sığırı ve Yerli Güney Sarısı.

a) Kilis Sığırı

Kilis Sığırı, Türkiye’nin en iri yapılı ve en yüksek süt verimli yerli ırklarından biridir. Rengi sarıdan kahverengiye kadar değişmektedir. Sıcak iklimlere özgü paraziter hastalıklara karşı dirençlidir.

• Cidago yüksekliği: 130–135 cm
• Canlı ağırlık: 200–300 kg
• İlk tohumlama yaşı: 20 ay
• Laktasyon süresi: 275 gün
• Süt verimi: 1500–3200 kg (bazı bireylerde 5000 kg’ye kadar çıkabilir)
• Günlük canlı ağırlık artışı: 700–1000 g

Simental ve Siyah Alaca gibi kültür ırklarıyla yapılan melezleme çalışmalarında olumlu sonuçlar elde edilmiştir. Kilis Sığırı, özellikle GAP Bölgesi için yüksek potansiyele sahiptir.

b) Yerli Güney Sarısı

Yerli Güney Sarısı, renk olarak kirli sarıdan tarçın tonlarına kadar değişkenlik gösterir. Vücut yapısı ve verim özellikleri bakımından Yerli Kara Irkı’na benzerlik göstermektedir. Sıcak iklim şartlarına uyumlu olması nedeniyle Güney Anadolu’da hâlen yetiştirilmektedir.

^{Resim 5 Güney Anadolu kırmızısı görselidir. Kaynak: Şeref İnal, Süt Sığırı Yetiştiriciliği: Ders Notları (2012), 2.}

4. Doğu Anadolu Kırmızısı (DAK)

Doğu Anadolu Kırmızısı, Türkiye’nin doğu ve kuzeydoğu bölgelerinde yaygın olarak yetiştirilen bir yerli ırktır. Kırmızı renkte olan bu sığırlar, bölgenin sert iklim koşullarına uyum sağlamışlardır.

• Cidago yüksekliği: 115–125 cm
• Canlı ağırlık: 250–350 kg
• Laktasyon süresi: 179–270 gün
• Süt verimi: 1000–1200 kg
• Süt yağı oranı: %4,4
• Günlük canlı ağırlık artışı: 800–900 g

^{Resim 6 Doğu anadolu kırmızısı görselidir. Kaynak: Şeref İnal, Süt Sığırı Yetiştiriciliği: Ders Notları (2012), 2.}

Yerli Irklar ve Yetiştiricilikteki Yeri

Yukarıda tanımlanan sığır ırkları, Türkiye’nin yerli genetik kaynaklarını temsil etmektedir. Bu ırklar genellikle ekstansif (geleneksel) hayvancılık sistemlerine uygun olup, entansif (kapalı sistem) besi işletmelerinde yaygın olarak kullanılmamaktadır.

Modern hayvancılık faaliyetlerinde ise daha yüksek verimli hayvanlar tercih edilmekte ve bu doğrultuda kültür ırkları ön plana çıkmaktadır. Türkiye'de yapılacak sığır yetiştiriciliği, amaca göre üç temel gruba ayrılmaktadır:

• Sütçü ırklar (örneğin: Siyah Alaca)
• Etçi ırklar (örneğin: Şarole, Limuzin)
• Kombine ırklar (örneğin: Simental)

Yerli ırklar, düşük girdi gereksinimi, hastalıklara direnç ve çevre koşullarına uyum gibi avantajlara sahip olmakla birlikte, verim açısından kültür ırklarının gerisinde kalmaktadır. Ancak genetik çeşitliliğin korunması, iklim değişikliği ile mücadele ve kırsal kalkınma açısından bu ırkların sürdürülebilirliği büyük önem taşımaktadır.